Disclaimer: यो एक निराशावादी मोनोलग हो । तपाईंलाई नेपालको भविष्यका बारे सुखद् र आशावादी कुराहरू मात्र सुन्न मन लाग्छ भने यो लेख तपाईंका लागि रुचिकर नहुन सक्छ ।
शीर्षकको प्रश्नमा मेरो मनमा उठेको जवाफः नेपाल समृद्ध बन्ने सम्भावना छैन !
प्रश्न भित्र पसेर कुरा गरौँ न । बन्नु भनेको के हो ? यो प्रश्नको जवाफ सजिलो छैन । के कस्तो अवस्था भयो भने नेपाललाई समृद्ध भयो भनेर मान्ने -यस बारेमा हरेक व्यक्ति, उसको आर्थिक हैसियत, जात, धर्म, क्षेत्र, सांस्कृतिक पहिचान, लैंगिकता आदि विभिन्न अवस्थाले प्रभाव पारेको हुन्छ ।
काठमाडौँको कुनै निजी बैंकमा उच्च ओहोदामा काम गर्ने तथा राम्रो औषत आम्दानी भएको एउटा वयष्क पुरुषको समृद्ध नेपालको सपना र बैतडीकी १७ वर्षे गरीब दलित परिवारकी किशोरीको समृद्ध नेपालको सपनाका बिचमा आकाश पातालको फरक छ । नेपाल कहिले समृद्ध हुन्छ भनेर कसैले प्रश्न सोधिरहेको छ भने ऊ को हो, कहाँको हो ? उसका आवश्यकता र सपना के हुन् ? बुझ्न आवश्यक छ ।
समृद्धिको स्पष्ट, सर्वस्वीकार्य खाका हुँदैन । त्यसैले, समृद्धिको खाका बनाउनु र यो कहिलेसम्ममा कसरी सम्भव होला भनेर भविष्यवाणी गर्नु टपरटुइयाँ विकासविद, अर्थशास्त्री वा दलको नेताले गफ हाँकेजस्तो सजिलो कुरा होइन ।
नेपालको सबैभन्दा ठूलो समस्या के हो भने समृद्धि के हो भन्ने बारेमा कुनै छलफल नै हुँदैन । यस्तो लाग्छ कि समृद्धिको परिभाषामा सबै प्रस्ट छन् । यसलाई कसरी सम्भव गराउने भन्ने विषयमा मात्र फरक मत छन् ।
यो हास्यास्पद कुरा हो । नेपालीहरू देश बनाउने सपनाका पछाडि दौडिरहेछन् तर त्यो सपनाको अन्तरवस्तुबारे कसैलाई मतलब छैन ।
एकै छिन समृद्धिका बारे चलनचल्तिमा रहेका केही सपनाको कुरा गरौँ ।
यदि युरोप वा उत्तर-अमेरिकाका धनी देशहरूको जस्तो भव्य र गुणस्तरीय भौतिक पूर्वाधार नेपालीहरूको समृद्धिको सपना हो भने यसमा सबैले प्रस्ट भए हुन्छ -यो सम्भव छैन । मलाई लाग्छ कमसे कम अब आउने १०० वर्षसम्म सम्भव छैन । यदि १०० वर्ष नेपालीहरूले मेहनत गरेर, सम्पत्ति जम्मा गरेर उक्त भौतिक पूर्वाधार बनाउने क्षमता हासिल गरे भने पनि त्यो बेला सम्ममा हाम्रा आवश्यकता र प्राथमिकता विभिन्न कारणले बदलिसकेका हुनेछन् ।
त्यसैले, समृद्ध भौतिक पूर्वाधारको सपनामा छटपटाउनुभन्दा त्यसका अन्तरवस्तु, चुनौति र सम्भाव्यताका बारेमा छलफल गर्नु नेपालका लागि लाभदायक हुनेछ ।
भौतिक पूर्वाधार मानसिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक र आर्थिक अवस्थाहरू जोडिएर हासिल हुने परिणाम हो । नेपालको कुनै पनि अवस्था युरोप वा अमेरिकाको जस्तो आर्थिक वा भौतिक समृद्धिका लागि अनुकुल छैन । नेपालको मात्र होइन -भारतको पनि छैन ।
अब के गर्ने त ?
आँगन टेढो भएर नाच्न अप्ठेरो भयो भने आँगन सोझ्याउन पट्टि लाग्ने होइन -नाच्ने शैली फेर्ने हो । आवश्यक परे जुन गीतमा नाचिरहेको हो त्यो गीत फेर्ने हो ।
नेपाल एक मध्यम आर्थिक हैसियतको शान्त मुलुकका रूपमा अस्तित्वमा रहन सक्थ्यो । माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वको अन्त र त्यसपछिको राजनीतिक परिवर्तनपछि नेपालका लागि एउटा स्थीर र प्रगतिशील देशका रूपमा स्थापित हुने सम्भावना थियो ।
तर, त्यो सम्भावनालाई ओली-देउवा-पुष्पकमल लगायतका क्षमताहीन, लालची र अनैतिक नेताहरूले माटोको गाग्रोलाई लात्तले हानेर फुटाए झैं फुटाइदिए ।
नेताहरू अनैतिक, गैरजिम्मेवार र असक्षम हुने एक तहको समस्या हो । तर, सीमित नेता खराब हुनेमात्र नेपालको समस्या होइन । किन होइन भने अहिले राजनीतिक पार्टीहरूलाई हेर्दा धेरै मानिसले घृणा गर्ने सीमित वयोवृद्ध नेताको समूहपछि नेतृत्व सम्हाल्ने सम्भाव्य दोस्रो पुस्ताका नेताहरूमा पनि विश्वासिलो र क्षमतावान अनुहारहरू पाउन गार्हो छ । जेनजी आन्दोलनपछि धमाधम मो:मो: पसल झैं खुलिरहेका दलहरूको हालत उही छ । राजनीतिको केन्द्रमा मात्र नभएर प्रदेश वा स्थानीय तहको नेतृत्वमा पनि चरम समस्या छ ।
यसो हेर्दा यस्तो लाग्छ -नेपाल खराब नेता उत्पादन गर्ने विशाल कारखाना हो ।
नेताहरू खराब हुँदा कहिलेकाहिँ तिनलाई चुन्ने जनतालाई दोष दिने गरिन्छ । मेरो विचारमा त्यो पनि समस्याको सही पहिचान होइन । समस्या नेपालको सामाजिक-सांस्कृतिक आयामहरूमा जकटिएको छ र नेपालको अर्थराजनीतिमा जोडिएको छ ।
राजनीतिक नेता वा सार्वजनिक पद सम्हालेको कुनै पनि व्यक्तिले आम नागरिकले तिरेको पैसाबाट तलव वा सेवा सुविधा लिएको हुन्छ र उसले प्रयोग गर्ने साधन-स्रोत पनि आम नागरिकले तिरेको पैसा नै हो भन्ने साधारण अनुभूति नहुँदा राजनीति र समाज सबै विकृत बन्छन् । नेपाल यही विकृतिबाट गुज्रिरहेको छ ।
महेन्द्रले फलाना बाटा बनाए, ओलीले फलाना संरचना बनाए, सूर्यबहादुरले फलानो बाटो बनाए, बालेन शाहले यति वटा ढुङ्गेधारा मर्मत गरे भनेर अभीलेख राख्ने र त्यसको बयान गर्दै हिड्ने आम प्रवृत्ति नेपालको पछौटेपन र अविकासको परिचायक मात्र होइन -स्रोत पनि हो । महेन्द्र, बालेन, ओली, सूर्यबहादुर आफ्नो राजीखुशीले सार्वजनिक पद सम्हालेर जनताको करबाट आर्जित राज्यको सम्पत्ति व्यवस्थापन गर्ने मानिसहरू थिए वा हुन् भन्ने कुरा स्थापित हुन नसक्दा नेपालको हालत सुधार हुने दिशामा नभइ थप बिग्रेर जाँदैछ ।
फेरि एकपटक सुरुको प्रश्नमा फर्कौँ ! धेरै नेपाली नेपाल पनि युरोप-अमेरिकाका धनी देश जस्तै नेपाल केही वर्षमा धनी हुन्छ भनेर आश गर्छन् । के नेपाल त्यो दर्जामा पुग्न सक्ला ? सक्छ भने यसका आधार के के छन् त ?
नेपालले युरोप-अमेरिकाको जस्तो ‘समृद्धि’ हासिल गर्ने सम्भावना छैन -माथि पनि भनिसकेको छु । नेपालले सबैभन्दा पहिले यस्तो बकबास सपनाबाट बाहिर निस्किन जरुरी छ ।
- नेपालले संसारका अरू देशलाई उपनिवेष बनाएर वितमा सम्पत्ति थुप्र्याउने अवसर पाएको छैन;
- नेपालसँग आधुनिक राज्य निर्माण र यससँग जोडिएको आदर्श संस्कार निर्माणको हजारौँ वर्षको इतिहास र अनुभव छैन;
- नेपालसँग संसारका लागि आज काम लाग्ने प्राकृतिक स्रोत वा खनिज स्रोत (तेलका कुवा वा कोबाल्ट माइन) छैनन्;
- नेपालीसँग जटिल र ठुला आर्थिक तथा व्यापारिक क्षेत्रमा लगानीको सामर्थ्य छैन;
- नेपालमा उद्योग-व्यवसाय स्थापना गर्दा तुलनात्मक लाभ हुने विशिष्ट सम्भावना भौगोलिक, भूराजनीतिक वा नीतिगत कारणबाट सम्भवना छैन;
- बहुसङ्ख्यक नेपालीसँग संसारका अन्य विकसित मुलुकका लागि काम लाग्ने विशिष्ट शीप, क्षमता वा दक्षता छैन -केहीमा छ, तर धेरैमा छैन -किनकि शिक्षा वा सीप विकासका संस्थाहरूलाई धराशायी बनाइएको छ ।
पर्यटन प्रवर्धन गरेर, विद्युत बिक्रि गरेर, उद्योगधन्धाको स्थापना तथा लगानी प्रवर्धन गरेर नेपाललाई केही हदसम्म सुरक्षित र आत्म निर्भरसम्म बनाउन सकिन्छ -विकसित वा समृद्ध मुलुक बनाउन सकिन्न ।
आफ्नो देशको मायाले ओतप्रोत भएर ‘नेपालमा के छैन ?’ भन्न नसकिने होइन । तर, यो
प्रश्न वा आत्म विश्वासले कहिँ पुर्याउँदैन । सही प्रश्न यो हो -नेपालसँग के छ ?
नेपालसँग जे छ त्यसको मूल्य आधुनिक संसारका लागि धेरै छैन । त्यसैले, नेपालका
चुनौति जटिल छन् ।
नेपालले एउटा शान्त र स्थीर देशका रूपमा दक्षिण एसियामा आफूलाई स्थापित गर्न नसक्ने होइन । तर, यो काम पनि त्यति सजिलो छैन । यसका लागि संरचनागत सुधार चाहिन्छ । शिक्षामा, कृषिमा, स्वास्थ्यमा, सेवा प्रवाहमा -जसका बारेमा मैले यसअघिका ब्लगहरूमा प्रशस्त कुरा गरेको छु र आज दोहोर्याउन चाहन्न ।
आजको लेखलाई यति भनेर बिट मारेँ -नेपाल गलत सपनाबाट निर्देशित छ । पहिला सपनालाई संशोधन गर र आफ्नो क्षमता र सम्भावनाका बारेमा इमानदार भएर सोच ।
No comments:
Post a Comment