शुभकामना र विमति

आज कुरा गरौँ एउटा टेलिभिजन टक शोको ।

सुधीर शर्माले ‘अनि, अब’ भन्ने टक शो सुरु गर्नुभएको छ । यसमा मलाई खुशी लागेको छ । नेपालका अधिकांश टक शोहरू टिभीमा आउँछन् जसका कारण तिनीहरूका सीमितता र कृतिमता धेरै छन् । समय र सन्दर्भको साँघुरो घेरामा सीमित नभएर खूला ढङ्गले कुराकानी गर्न युट्युब राम्रो माध्यम हुन सक्छ । छिमेकी भारतमा आजभोलि राम्रा कन्टेन्ट टिभीका लागि नभएर युट्युबका लागि बन्ने गरेका छन् -नेपालमा पनि यो क्रम सुरु हुनु स्वागतयोग्य छ ।

युट्युबमा हेर्न पाइने टक शोहरूमा एउटा विजयकुमारले चलाउने शो थियो (अहिले छ, छैन थाह छैन) जुन उनको आत्मप्रशंसा र अति कृतिम गफका कारण हेरिनसक्नु थियो । एक दुई कार्यक्रम छोडेर युट्युबमा आधारित समाचार र विश्लेषण फेक न्युजका गुँड भएका छन् । 'युट्युबमा कास्ट हुने सामग्री पनि गहन र विश्वसनीय हुन्छन् तर रोज्न जान्नुपर्छ' भन्ने सन्देश दिन सुधीर शर्माको टक शो उदाहरण बन्न सक्छ । बन्ला भन्ने आशा छ ।

अहिलेलाई सुधीर शर्माले आफ्नो पहिलो कार्यक्रममा स्वर्णिम वाग्लेसँग गर्नुभएको अन्तर्वार्ता भनौँ वा गफगाफ -त्यसको कुरा गरौँ ।

स्वर्णिम वाग्ले अर्थशास्त्री हुनुहुन्छ । उहाँसँग विज्ञता र अनुभव छ । विभिन्न महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारीमा लामो समय देशविदेशमा काम गर्नुभएको छ । नेपाली सञ्चारमाध्यम र बुद्धिजीवी बृत्तमा उहाँको व्यक्तित्व सम्मानयोग्य मानिन्छ । कुराकानीका क्रममा पनि स्वर्णिमले आफ्नो विज्ञता र अनुभवको लामो विवरण प्रस्तुत गर्नुभएको छ । त्यसैले, म त्यो प्रसङ्गपट्टि नलागी उहाँले उठाउनुभएका विकास र समृद्धिका उपायहरूका बारेमा केही टिप्पणी राख्न चाहन्छु ।

अन्तर्वार्ताको प्रसङ्ग सुरु गर्नुअघि एउटा अवधारणाबारे उदाहरणमार्फत् छोटो कुरा गरौँ ।

मानिलिनुहोस् तपाईं कुनै ठाउँको रेल स्टेशनको यात्रु प्रतीक्षालयमा हुनुहुन्छ ।  आधा घण्टापछि तपाईँले चढ्नुपर्ने रेल आइपुग्ने छ । पहिला त तपाईं एक्लै हुनुहुन्छ, तर समय बित्दै जाँदा अरू मानिसहरू पनि त्यहाँ आइपुग्छन् । बिस्तारै मानिसको सङ्ख्या बढदै जान्छ । रेल आएर रोकिँदासम्म त्यहाँ पचासजना जति मानिस हुन्छन् । तपाईं रेलमा चढ्नुहुन्छ र आफ्नो गन्तव्यतिर लाग्नुहुन्छ । 

यो गतिविधिलाई हेरेर निश्कर्षमा यसो भन्न पनि सकिन्छ -स्टेशनमा मानिसहरू थिए र त्यही कारण रेल आउन सम्भव भयो ।

अब यहाँ एउटा प्रश्न गरौँ -के त्यो रेल स्टेशनसम्म आइपुग्नुमा रेल कुर्ने तपाईं र त्यहाँ जम्मा भएका मानिसहरूको भौतिक रूपमा केही भूमिका छ ? सहज जवाफ हो -छैन । ती मानिसहरू  स्टेशनसम्म रेल आइपुग्न सम्भव बनाउने कारण (Cause) होइनन् -उनीहरू जम्मा हुने र रेल आइपुग्ने कुरा अन्तर्सम्बन्धित (Corelated) मात्र हुन् ।

अब अर्को उदाहरण -तपाईंले एक ग्लास पानीमा दुई चम्चा चिनी मिसाउनुभयो भने ग्लासको पानी गुलियो हुन्छ । यो प्रसङ्गमा पानी गुलीयो बनाउनमा चिनीको भूमिका छ । त्यसैले, चिनी ग्लासको पानी गुलियो हुने कारण (Cause) हो ।

यी उदाहरणबाट मैले भन्न खोजेको के भने सबै अन्तर्सम्बन्धित कुराहरू एकअर्काका कारण हुँदैनन् । हामीले जीवन-जगतलाई बुझ्दा र व्याख्या गर्दा ‘कजेसन’ र ‘कोरिलेशन’ छुट्ट्याउन सक्नुपर्छ । कारण र अन्तर्सम्बन्धलाई राम्ररी छुट्ट्याउन नसक्दा विचार सतही हुन्छन् र कुनै विषयका बहुआयामिक जटिलतालाई बुझ्न सकिन्न ।

अब अन्तर्वार्तातिर लागौँ ।

अर्थशास्त्री वाग्लेको मुख्य तर्क छ -नेपालका छिमेकी मुलुकहरू चीन र भारतले जस्तै आर्थिक वृद्धिदरलाई तीब्र बनाएर नेपालले समृद्धि हासिल गर्नुपर्छ ।

देश वा सरकारले आर्थिक वृद्धिदरको तथ्याङ्क प्रयोग गर्नुपछाडिको राजनीति त सजिलै बुझ्न सकिन्छ । मलाई ताज्जुब त्यसबेला लाग्छ जब विद्वान अर्थशास्त्रीहरू पनि आर्थिक वृद्धिदर बढाएर देशलाई धनी बनाउन सकिन्छ भन्ने कुरा गर्छन् । यस्तो तर्कमा एउटा गजबको fallacy छ ।

‘समृद्धि हासिल गर्न आर्थिक वृद्धिदर बढाउनुपर्छ’ भन्नु र ‘मानिसलाई स्वस्थ बनाउन निरोगी बनाउनुपर्छ’ भन्नु उस्तै तर्क हुन् । आर्थिक वृद्धि  वा कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा वृद्धि नचाहने संसारमा कुन देश होला ? कुन सरकार वा शासक होला ? भ्रष्ट र निकम्माले चलाएका देशका कुरा छोड्ने हो भने पनि -संसारका धेरै गरीब देशले आर्थिक वृद्धिलाई तीब्र बनाउन आ-आफ्नो ढङ्गले इमानदार प्रयास विगतमा गरेका छन्। अहिले पनि गरिरहेका छन् । तर, सीमित बाहेक बाँकी देश यसमा सफल भएनन् ।

आर्थिक वृद्धि वा समृद्धि आकासमा फल्ने र अङ्कुश लगाएर तान्न मिल्ने कुरा होइननन् । समृद्धि बहुआयामिक अवस्था हो -चाहनाको प्रतिफलमात्र होइन ।  एउटा देश कसरी समृद्ध भयो वा कसरी अविकासको चक्रमै रहिरह्यो भन्ने कुरा व्याख्याको विषय हो । यसका कुनै पनि व्याख्या निरपेक्ष वा अकाट्य हुन्नन् । अमेरिका वा दक्षिण कोरिया कसरी धनी भए भन्ने विषयमा हजारौँ तर्क गर्न सकिन्छ, त्यसका प्रशस्त कारण उधिन्न सकिन्छ । तर, आर्थिक वृद्धि दर बढाएर धनी भए भन्ने तर्कले एउटा देशले हासिल गरेको सकारात्मक परिवर्तन बुझ्न कुनै सहयोग गर्दैन ।

एकपटक यसलाई रेलवे स्टेशनको माथिको उदाहरणबाट हेरौँ -आर्थिक रूपमा सम्पन्न वा विकसित भनिने एउटा देशको कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा निरन्तर वृद्धि भएको देखिएला । तर, त्यस देशको सम्पन्नताको कारण आर्थिक वृद्धिदरमा आएको सुधार हो भन्ने तर्क जायज हुन्न -त्यसरी नै जसरी स्टेशनमा मानिस आएकाले रेल त्यहाँसम्म आउन सम्भव भएको हो भन्ने तर्क गलत छ । कारण र अन्तर्सम्बन्ध फरक कुरा हुन् ।

अर्थशास्त्री वाग्लेको दोस्रो तर्क र त्यसमा मेरो विमतितिर लागौँ ।

उहाँ (सारमा) भन्नुहुन्छ भारत र चीन तीब्र आर्थिक वृद्धिको अभियानमा छन् । उनीहरूको लक्ष समृद्धिमात्र हो । नेपालजस्ता देशसँग उनीहरूका केही जायज स्वार्थ छन् । उहाँको आशावादी तर्क छ -छिमेकी देशका केही सानातिना चासोलाई सम्बोधन गर्न सके उनीहरूसँगै समृद्धिको दौडमा दौडमा पाइन्छ ।

अर्थशास्त्रीमात्र नभएर नेपालका अन्य प्रशस्त विद, विद्वानहरू भारत र चीनको परिवर्तनलाई एउटै वर्गमा राखेर व्याख्या गर्न चाहन्छन् । यो दृष्टिकोणमा प्रशस्त समस्या छन् जसको यथेष्ट चर्चा हुनेगरेको छैन । यी दुई देशका वर्तमान अवस्था र त्यहाँ भइरहेका परिवर्तनमा प्रशस्त भिन्नता छन् । भारत र चीन न त आर्थिक-राजनीतिक हैसियतमा समान छन् न उनीहरूका परिवर्तनका चरित्रमा कुनै समानता छ ।

तर, मेरो मुख्य विमति यस कुरामा होइन । मेरो विमति भारत र चीनको तीब्र विकासको फाइदा नेपालले उठाउनुपर्छ र यसो गर्न सम्भव छ भन्ने सोचसँगै छ । 

के धेरै मानिसहरू र अर्थशास्त्री वाग्लेले भनेजस्तै भारत वा चीन साँच्चिकै समृद्धिको 'महाअभियान'मा सफलतापूर्वक हिडिरहेका हुन् ? यो प्रश्न महत्त्वपूर्ण छ । मलाई लाग्छ होइन । समृद्धिको अभियान ती देशका शासकको निरङ्कुश हुने महत्त्वाकाङ्क्षा ढाकछोप गर्ने अस्त्र हुन् । आम जनतालाई अधिनायकवादी शासन र शासकको विरोध गर्नबाट रोक्ने उपाय हुन् ।

भारत र चीनको समृद्धिबारेको आम बुझाइमा समस्या छन् । उदाहरणका लागि भारतलाई हेरौँ । मानव विकास सूचकांकमा भारत आज पनि १९० देशको श्रेणीमा १३४ स्थानमा छ । यसको ६० प्रतिशत जनसङ्ख्या दिनको एक रुपैयाँ आय आर्जन गर्दैन । १२ प्रतिशत जनसङ्ख्या चरम गरीबीको रेखामुनि छ । कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा भएको वृद्धिका बाबजुद असमानता बढेको छ । वाग्लेले उल्लेख गर्नुभएको सन् ४७ सम्ममा विकसित देश बनाउने मोदीको घोषणा सफल बनाउन भारतले अब आउने २३ वर्षसम्म निरन्तर कम्तिमा ७.६ प्रतिशत आर्थिक वृद्धि हासिल गर्न सक्नुपर्छ ।

तसर्थ, भारत समृद्ध हुँदैछ र महाशक्ति राष्ट्र बन्ने लक्षमा अघि बढेको छ भन्ने संकथन नियोजित र भ्रामक छ । भारतको समृद्धिको चित्रभित्र गरीबी, बढ्दो असमानता, सीमान्तीकरण, हिंसा र विभेद लुकेको छ  र यो थप गहिरो हुँदै जाने सम्भावना प्रस्ट देखिएको छ ।

मेरो दोस्रो विमति छिमेकीसँग नेपालले राख्नेगरेको अपेक्षासँग जोडिएको छ । 

के अर्थशास्त्री वाग्लेले भनेजस्तै साँच्चिकै भारत र चीन नेपाललाई त्यति धेरै नै प्रेम गर्छन् कि केही स्वार्थ पुरा भए नेपालको समृद्धिका लागि भरपूर योगदान दिन तम्तयार छन् ?

यसमा मेरो बुझाइ फरक छ । भारत र चीन आर्थिक र सामरिक महाशक्ति हुने महत्त्वाकाङ्क्षाका कारण विगतको तुलनामा थप आक्रामक, असंवेदनशील, गैरजिम्मेवार, छुद्र र हिंसात्मक बन्दै गएका छन् । नरेन्द्र मोदीको धार्मिक राष्ट्रवाद र सि चिनफिङ्को आर्थिक समृद्धि राष्ट्रवाद नेपालका लागि वास्तवमा अवसर नभएर जोखिम हुन् । सन् २०१५ मा नेपालले भोगेको ‘नाकाबन्दी’ यसको एउटा उदाहरण हो । चीन र भारतको हिंसात्मक कुटनीति यसबाट नेपालले भोग्ने सम्भावित क्षति रोक्न प्रशस्त चिन्तन र तयारी गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

त्यसैले -नेपाल र चीनबिच फ्लाइटको सङ्ख्या बढाएर, ठुलाठुला हवाइअड्डा बनाएर चीनबाट आउने पर्यटकको सङ्ख्या बढाएर, भारतसँग जोडिन लिंक रोड बनाएर, भारतलाई अदुवा र अम्लिसो बेचेर फटाफट आर्थिक वृद्धि गरिहाल्ने तर्क गाउँका बेरोजगार जान्नेसुन्नेले चियापसलमा गरिरहेकै छन् । विद्वानहरूबाट स्रोता, दर्शकले थप मिहिन विश्लेषणको अपेक्षा गरेका हुन्छन् ।

एकपटक सङ्क्षिप्तमा कुल ग्राहस्थ उत्पादनको अवधारणालाई हेरौँ ।

कुल ग्राहस्थ उत्पादन संसारका धेरै मानिसहरूका लागि गरीबी र समृद्धि बुझ्ने सहज सूचक भएको छ । तर, यो सूचक एउटा देशको स्वास्थको सटिक विवरण होइन । कुल ग्राहस्थ उत्पादनले देशको सम्पत्ति कसरी बाँडिएको छ भन्ने देखाउँदैन । यतिमात्र होइन, कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा गणना हुने सम्पत्तिभित्र त्यस्ता सम्पत्तिको पनि गणना भएको हुन्छ जसको सम्बन्धित देश वा त्यसका जनताका लागि कुनै अर्थ हुन्न ।

अन्तमा कुरा गरौँ अर्थशास्त्री वाग्लेले कार्यक्रमको सुरुआततिर सुधीर शर्माको प्रश्नमा उठाउनुभएको ‘डेमोग्राफिक स्टोरी’ को ।

Demographic Dividend प्रशस्त प्रयोग हुनेगरेको जार्गन हो । यस जार्गनमा निहित सहज तर्क के हो भने सबल, स्वस्थ र क्षमतावान जनसङ्ख्या आर्थिक समृद्धिको आधार हो । आश्रित जनसङ्ख्याका तुलनामा काम गर्नसक्ने वर्गको जनसङ्ख्या बढी हुनु अवसर हो । वाग्लेको तर्क (मैले बुझेसम्म) नेपालमा अहिले समग्र जनसङ्ख्याको अनुपातमा युवा (सबल, सक्षम) वर्गको अनुपात उल्लेख्य छ र यसमार्फत समृद्धि हासिल गर्ने अनुपम अवसर छ -जसको लाभ उठाइहाल्नुपर्छ ।

सुन्दा निकै नै आकर्षक लाग्ने यो तर्क चीनमा विदेश घुम्न जाने धेरै छन् तिनीहरूलाई नेपाल ल्याएर समृद्धि ल्याउनुपर्छ भन्ने तर्कभन्दा खासै फरक लाग्दैन । नेपालमा अहिलेको युवा जनसङ्ख्या किन देशभित्र उत्पादनको क्षेत्रमा संलग्न हुन सकेको छैन ? यो प्रश्नको जवाफ पनि समग्र संरचना र त्यहाँ विद्यमान जटिलताभित्र नै निहित छ । युवा वर्गलाई उत्पादनशील क्षेत्रसँग जोड्नुपर्छ भन्ने सबैलाई थाह छ -तर त्यसो हुन सकेन । यसका विभिन्न कारण छन् र ती कारण नेपालका समग्र सम्भावना र सीमिततासँग जेलिएका छन् ।

समग्र अन्तर्वार्तामा अर्थशास्त्री वाग्लेले नेपाल अब समृद्धिको मार्गमा हिड्नुपर्छ, आर्थिक विकासको गति बढाउनुपर्छ, उत्पादनका क्षेत्रलाई व्यापक र परिस्कृत गर्नुपर्छ, आन्तरिक क्षमता बढाउनै पर्छ भनेर 'प्यासनेट' भएर धारणा राख्नुभएको छ । मलाई लाग्छ यी विषयमा कहिलै मतभेद थिएन । सबैले चाहेको त्यही नै हो । मूल कुरा परिवर्तन वा समृद्धि कस्तो, कसका लागि र कसबाट हासिल हुने हो र त्यसका प्रयास कसरी सफल बनाउने भन्ने हो ।

अन्तर्वार्तामा गरिएका राजनीतिक विषयका छलफलमा मेरा केही टिकाटिप्पणी छैनन् -किनकि त्यस विषयमा प्रशस्त टिप्पणी भइसकेका छन् । आशा यो चाहिँ गर्न सकिन्छ कि वाग्लेजस्ता सक्षम र सार्वजनिक बहस रुचाउने मानिसहरू राजनीतिमा सक्रिय हुँदा राजनीतिले केही नयाँ सोच र जाँगर पाउनेछ र सकारात्मक परिवर्तनका सम्भावनाहरू बलिया हुनेछन् ।

मलाई लाग्छ सकारात्मक परिवर्तनका लागि योगदान दिन चाहने मानिसहरूले जार्गन वा ठुलठुला कुरा गर्न छोडेर मसिना कुरा बुझ्न सके कति राम्रो हुन्थ्यो ! ‘कुल ग्राहस्थ उत्पादनलाई वार्षिक कति प्रतिशत बढाउने ?’ भन्ने तर्कलाई थन्क्याएर नेपालको भूमि वितरणमा रहेको असमानता, कृषि उपजको मूल्य सुनिश्चितता, स्वास्थ सुरक्षा, आर्थिक गतिविधिमा महिलाको पहुँच, जातीय विभेद र त्यसबाट गुम्न गएका आर्थिक अवसर अन्त गर्ने कार्यक्रम, शिक्षा क्षेत्रको आमूल सुधार, खाद्य सुरक्षा आदिका विषयमा उपर्युक्त नीति र कार्यक्रम बनाउन सके देश आफैँ बलियो हुँदैन र ?! समृद्ध हुने माध्यम त्यही होइन र ?! उत्पादन र व्यापारका क्षेत्रलाई पारदर्शी वा दुरुस्त बनाउने त सरकारको आधारभूत तथा स्वभाविक जिम्मेवारी भित्र पर्ने कुरा होइनन् र ?

ब्लगलाई बिट मार्दै सुधीर शर्मालाई कार्यक्रमको निरन्तरता र लोकप्रियताका लागि हार्दिक शुभकामना !