जनै, मिशेल फुकोः र कान्छी भाउजुको सिन्दुर

भैरव अर्यालको 'टाउको' निबन्धमा एउटा रमाइलो वाक्य छ –‘म पढेको मान्छे, नपढेको कुरा जान्दिनँ ।’ कति गजबको व्यङ्ग पढेलेखेका भनिने मानिसहरूमाथि अर्यालको ! वास्तवमा पढेका मानिसहरू पढेको कुरामात्र जान्दछन्, र तिनै कुरा बताउन खोज्छन् । नपढेका मानिसले त झन् ‘कुरा’ जान्ने कुरै भएन ।

आज हामी पढेका कुरा र नपढेका कुरा दुवै गरौँ । केही किताबका कुरा, केही आफ्नै अनुभवका कुरा । वा भनौं पढेर पनि नपढेका कुरा । बुझेर पनि नबुझिने गरेका कुरा । आजको लेखमा म मार्सेल माउस, ब्रोनिस्वाफ मालिनोभ्स्की र मिशेल फुकोका कुरा गर्नेछु । तर, फिकर नगर्नुहोस् - ती लेखकका किताबमा भएका कुराको फहरिस्त लगाउने मेरो योजना छैन ।

तपाईंसँग एउटा घडी छ । तपाईंले आफैं किनेको । तपाईंसँग अर्को एउटा घडी पनि छ -कुनै साथीले उपहार दिएको । अब भन्नुहोस् -ती दुई घडी तपाईंका लागि उस्तै हुन्, कि त्यसमा केही भिन्नता छ ? आफैंले किनेको घडी र कसैबाट ‘सित्तैमा’ पाएको घडीका बिचमा तिनीहरूको बनोट र मूल्याबाहेक अरू के फरक छ ?

यो प्रश्न तपाईं मलाई सोध्नुहुन्छ भने मेरो जवाफ यस्तो हुनेछ -मैले आफैँ किनेको घडी एउटा उपभोग्य वस्तु मात्र हो । उपहार पाएको घडीसँग भने केही अर्थ जोडिएका छन् । पहिलो त मैले उपहार पाएको घडीमा उपहार दिने मानिस कुनै न कुनै रूपमा उपस्थित छ । घडीलाई के गर्ने, कसरी र कहिले लाउने, अरूलाई दिने कि नदिने भन्ने निर्णय गर्नुपर्दा उपहार दिने मानिस मेरो मस्तिष्कमा प्रकट भइहाल्छ । त्यसैले, उपहारको घडी भौतिक वस्तु मात्र होइन, त्यसभित्र एउटा आत्मा पनि छ । त्यो आत्मा उपहार दिने मानिसको हो । उपहारको घडी मेरो हातमा बाँधिएको छ, तर यसको अर्थ मेरो स्वामित्वमा मात्र सीमित छैन ।

उपहार पाएको घडीको थप एउटा अर्थ छ -मैले घडी उपहार पाएबापत उपहार दिनेलाई के फिर्ता दिएँ ? यसका बारेमा म सधैं चनाखो रहन्छु र रहनुपर्छ । उपहार फर्काउनु पर्छ । फर्काउने तरिका, समय, आदानप्रदान गरिने वस्तु फरक होलान्, तर उपहार कहिलै एकोहोरो हुन्न । त्यसैले, उपहार  दिने र लिनेहरू एकअर्कासँग जोडिएका हुन्छन् । उपहारले सम्बन्धहरू बनाउँछन् (तोड्न पनि सक्छन्) ।

उपहार र यसको अर्थलाई मार्सेल माउसले आफ्नो पुस्तक ‘द गिफ्ट’ (The Gift) मा असाध्यै रोचक ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् । फ्रान्सेली मानवशास्त्री Marcel Mauss को उक्त किताब आजभन्दा झन्डै १०० वर्षअघि सन् १९२५ मा प्रकाशित भएको थियो । समाज र संस्कृतिको अध्ययनमा माउसको उपहारको थ्यौरी विशिष्ट मानिन्छ र यसको उद्दरण आजसम्म पनि भइरहेको छ ।

मार्सेल माउसको उपहारको कुरापछि एकपटक पोल्याण्डमा जन्मेका बेलायती मानवशास्त्री ब्रोनिस्वाफ मालिनोभ्स्की (Bronislaw Malinowski) का कुरा गरौँ । लगभग माउसकै समयमा जन्मेका मालिनोभ्स्कीले पपुआ न्यु गिनी नजिकै पर्ने ट्रोब्रिआण्ड द्विपमालामा बस्ने आदिवासीको अध्ययन गरेका थिए । सन् १९२२ मा प्रकाशित उनको पुस्तक Argonauts of the Western Pacific को उद्देश्य त्यहाँका आदिवासीको राजनीतिक-आर्थिक संरचनाको अध्ययन गर्ने थियो । यसका लागि मालिनोभस्कीले आदिवासी समूहले डुङ्गामा चढेर विभिन्न टापुहरू घुम्दै विभिन्न प्रकारका वस्तु साटासाट गर्ने अभ्यासको बेलिबिस्तार लगाएका छन् । आदिवासीले एकआपसमा साट्ने ती वस्तु मूल्यवान हुँदैनन् । वास्तवमा भन्ने हो भने ती वस्तु उपभोगका लागि प्रयोग पनि गरिन्नन् । तर, ती हरेक वस्तुमा त्यो वस्तुको मालिकको प्रतिष्ठा र पहिचान अन्तर्निहित छ । त्यस्ता वस्तुको साटासाटबाट ट्रोब्रिआन्डका टापुमा बस्ने आदिवासीले आफ्ना सन्देशहरू साटासाट गर्छन् र एकआपसमा सम्बन्धहरू बनाउँछन् -जसले उनीहरूको सामाजिक आर्थिक जीवनलाई सम्भव बनाउँछ ।

मालिनोभ्स्की धेरै पुराना मानवशास्त्री हुन् । उनले प्रस्तुत गरेको सिद्धान्त आजभोलि प्रयोगमा छैन । तर पनि ट्रोब्रिआन्ड द्विपमालामा उनले गरेको अध्ययन नपढी, नबुझी मानवशास्त्रको ‍आधारभूत ज्ञान सम्भव छैन । उनको पुस्तकले हामीलाई वस्तुहरूको विशिष्ट अर्थ र तिनको प्रयोगमा लुकेका विभिन्न जटिल आयामहरू केलाउनमा सहयोग गर्छ ।

आज यहाँ मालिनोभ्स्की र माउसका कुरा कोट्याउनमा मेरो स्वार्थ तपाईलाई एउटा कुरा सुनाउने हो । त्यो के भने -हामीले प्रयोग गर्ने निर्जीव वस्तुहरूको पनि जीवन हुन्छ । तिनीहरूसँग हाम्रा भावना, अर्थ, अपेक्षा, संझना, घृणा, प्रेम जोडिएका हुन्छन् । तपाईंले उपहारमा पाएको घडी यसको एउटा सामान्य उदाहरण हो । वस्तुले आफ्नो अर्थ आफैँ बनाउँदैनन् -बनाउने नै भए पनि हामी त्यो बुझ्न सक्दैनौँ -तर हरेक वस्तु हाम्रा अर्थहरूले अर्थपूर्ण भएका हुन्छन् ।

जनै त्यस्तै वस्तुहरूमध्ये एउटा वस्तु हो -जसमा अनेकन अर्थहरू जोडिएका छन् ।

हिन्दु जात व्यवस्थामा उच्च जात मानिने ब्राम्हण, क्षेत्रिय लगायतका समूहलाई ‘दुईपटक जन्मिने जात’ भनिन्छ । अर्थात्, उनीहरूको जन्म दुईपटक भएको मान्यता छ । एकपटक प्राकृतिक रूपमा जन्मेपछि र अर्को ब्रतबन्ध गरेर जनै लगाएपछि । दुईपटक जन्मिने जात शुद्ध र विशिष्ट हो । यो शुद्धता र विशिष्टताको सबैभन्दा प्रस्ट संकेत जनै हो ।

बि.सं. १९१० मा जब जङ्गबहादुर राणाले नेपालको पहिलो मुलुकी ऐन जारी गरे जसमा उनले नेपालका लागि चार जातको सामाजिक संरचना प्रस्तुत गरेका छन् । उनले प्रस्तुत गरेको जात व्यवस्थाको श्रेणीमा पहिलो स्थानमा परेको जात थियो -तागाधारी (अर्थात्, जनै लगाउने), दोस्रो -मतवाली (रक्सी पिउने), तेस्रो -पानी नचल्ने छोइछिटो हाल्नु नपर्ने (अर्थात्, उसले छोएको पानी पिउन नहुने तर उसलाई झुक्केर छोइहालेमा शरीरमा सुनपानी छर्किनु नपर्ने) र अन्तिम -पानी नचल्ने छोइछिटो हाल्नुपर्ने (अर्थात्, उसले छोएको पानी पिउन नहुने र केही गरी उसलाई छोइहालेमा शरीरमा सुनपानी छर्किनु पर्ने) ।

जङ्गबहादुरको मुलुकी ऐनबाट बाहुन, छेत्री, ठकुरी, जैसी आदि त्यसबेला उच्चजात मानिने समूह (र त्यसमा पुरुष) दुईपटक जन्म लिनेमा परे र उनीहरूले जनै लगाउन पाउने भए । तागाधारी बाहेक अरू मतवाली र पानी नचल्ने वर्गमा परे । मात्र एकपटक जन्म लिने । अशुद्ध । जनै लगाउन नपाउने ।

हिन्दु जात व्यवस्थामा जनैको सोझो र सरल अर्थ सम्भवतः यही हो ।

अब लागौँ फुकोः तर्फ ।

मिशेल फुकोः (Michel Foucault) बिसौं शताब्दीका प्रख्यात फ्रान्सेली इतिहासकार र दार्शनिक थिए । उनले प्रशस्त पुस्तक लेखे । कक्षाकोठामा पढाउदा उनले बोलेका कुरा पनि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन् जसले हाम्रो समयका जटिलतालाई केलाउन ठुलो सहयोग गर्छन् । सन् १९२६ मा जन्मेका फुकोःको एड्स संक्रमणका कारण सन् १९८४ मा मृत्यु भयो । तर, उनले छोडेर गएका दृष्टिकोण आज अत्यन्त समयसान्दर्भिक र रोचक छन् ।

म आज फुकोले ‘सरकार’का बारेमा प्रस्तुत गरेका केही धारणा सकेसम्म सरल रूपमा प्रस्तुत गर्न चाहान्छु ।

एकैछिन हाम्रो आफ्नै इतिहासतिर जाऔं है । इतिहासका पुस्तकमा विभिन्न राजा, महाराजाले विगतमा शासन कसरी चलाउँथे भनेर विस्तृत वर्णनहरू छन्  । राजाहरूलाई प्रायः दयालु र जनताप्रेमी भएको बयान हामी पढ्छौँ । सँगसँगै, ती राजाले आफ्नो शासनमा गलत काम गर्नेलाई कस्तो सजाय दिन्थे भन्ने कुरा पनि पढ्छौँ । लोकतन्त्र, अदालत, नियमकानुन केही नभएको त्यो बेलामा राजाको विवेक नै कानुन हुनेगर्थ्यो । राजाले कसैलाई कठोर सजाय दिनुपरे उसको घाँटी काटिन्थ्यो । सर्वस्वहरण हुन्थ्यो । जात खोसिन्थ्यो । राजाको आदेशमा गलत काम गर्नेहरूको टाउको मुडिन्थ्यो, उनीहरू देश निकालामा पर्थे ।

माथिको कुरा उहिलेको नेपालको कुरा भयो । संसारभरको अनुभव पनि के हो भने प्राचिन समयको शासन प्रणालीमा शासकको जनतामाथिको नियन्त्रण प्रत्यक्ष र भौतिक प्रकृतिको थियो ।

आजका शासक प्रत्यक्ष र भौतिक शक्तिका आधारमा शासन गर्दैनन् । यसो हेर्दा शासक नरम छन् । तिनीहरूको खुलेआम विरोध गर्न पाइन्छ । नारा जुलुस निकाल्न पाइन्छ जसलाई सरकारले नै सुरक्षा दिन्छ । पहिलेको जस्तो अरूको सम्पत्ति चोर्दा टाउको गुमाउनु पर्दैन । सानातिना गल्तीको कसैले वास्ता पनि गर्दैन । जघन्य अपराधमा पनि राज्यले मानिसको ज्यान सकेसम्म लिँदैन ।

आम नागरिकलाई अनुशासित बनाउने राज्यको जिम्मेवारीमा व्यापक हेरफेर आएको छ । आजको सरकारले आधुनिक संस्था -जस्तै, विद्यालय, अस्पताल, सेना, प्रहरी, कर्मचारीतन्त्र आदिको प्रयोग गरेर नागरिकलाई ‘अनुशासित’ बनाउँछ । यी संस्थाले निश्चित मूल्यमान्यता आम नागरिकलाई सिकाउँछन् । विद्यालयमा चोर्नु हुन्न, धेरै पढेर राम्रो कमाइ हुने जागीर खानुपर्छ भन्ने सिकाइन्छ । अस्पतालले के खाने, के नखाने, कस्तो जीवनयापन गर्ने भनेर नागरिकलाई सिकाउँछन् । सेनाले आफ्नो संगठनमा आवद्ध र अस्थायी रूपमा तालिम लिने नागरिकलाई निश्चित मूल्यमान्यता सिकाउँछ । प्रहरी अपराधमा संलग्नलाई कारवाही गर्नमा भन्दा अपराध हुन नदिने उपायको खोजीमा बढी संलग्न हुन्छ जसका लागि सूचना तथा तथ्याङ्क संकलन र तिनको विश्लेषण गर्छ । कर्मचारीतन्त्र पनि आम नागरिकलाई कसरी निश्चित उद्देश्य र मूल्यमान्यतासँग जोड्ने भन्ने उद्देश्यमा नै केन्द्रित हुन्छ ।

अर्कोतिर आम नागरिकहरू आफैं आफूलाई अनुशासित बनाउँछन् र राज्यको अपेक्षाअनुरूप नै आफ्नो जीवन व्यथित गरिरहेका हुन्छन् । मानिसहरू रोग लाग्छ कि भनेर व्यायाम गर्छन् । आफ्ना सन्तानलाई राम्रो पढ्न, चोरी नगर्न, अरूलाई अभद्र व्यवहार नगर्न र असल मानिस बन्न सिकाउँछन् । कानुनको पालना गर्नुपर्छ भन्ने कुरालाई नैतिक रूपमा उचित मानिन्छ ।

तर, के यसको मतलब आज नागरिक विगतको तुलनामा बढी स्वतन्त्र, बढी शक्तिशाली छन् त ?

फुकोः भन्छन् -छैनन् । यसको ठिक विपरीत झन् बढी नियन्त्रित र पराधिन छन् । राज्य थप शक्तिशाली र नियन्त्रणमुखि बनेको छ । राज्यले संकलन र विश्लेषण गर्ने तथ्याङ्कको आकार र दायरा बढेको छ । राज्यले उत्पादन गर्ने आदर्श नागरिकको परिभाषा दिनानुदिन जटिल र बहुआयामिक बनिरहेका छन् । राज्यको नियन्त्रणमा रहेका संस्था र प्रणालीहरू (जस्तै, अर्थतन्त्र) यति शक्तिशाली र जटिल बन्दै गइरहेका छन् कि तिनीहरूबाट मुक्ति पाउन असम्भव छ ।

अर्थात्, विगतमा राज्य थियो र नागरिकहरू थिए । नागरिकको राज्यसँगको सम्बन्ध सीमित थियो । आज राज्य छ त्यसैले नागरिक छन् । नागरिक राज्यका बन्दी बनेका छन् ।

आजको सरकार एउटा निश्चित शैली र मानसिकताबाट निर्देशित छ । आज सरकारको मानसिकताको केन्द्रबिन्दुमा 'नियन्त्रण' रहेको छ । यस मानिसकताले मानिसलाई स्वतन्त्र र अधिकार सम्पन्न बन्न दिँदैन -केवल जनसङ्ख्याको एक अंशका रूपमा मात्र व्यवहार गर्छ । यस मानसिकतालाई फुकोःले गभर्न्मेन्टलिटी (Governmentality) भनेका छन् जसमा ‘गभर्न’ र ‘मेन्टलिटी’को जोडले आधुनिक सरकारको एक विशिष्ट चरित्रको निर्माण गरिरहेको हुन्छ ।

यस्तो प्रवृत्तिबाट निर्देशित सरकारसँग जोडिएको रोचक कुरा के भने सरकारले बनाउन र लागु गर्न चाहेका मूल्यमान्यताको वकालत जनता स्वयं गर्दै हिँड्छन् । कुनै बेला जङ्गबहादुर राणालाई कसैलाई जनै लाउन दिन र कसैलाई जनै लगाउनबाट वञ्चित गर्न आफ्ना कर्मचारी र सेनाको प्रयोग गर्नुपर्थ्यो । यसका लागि कानुन बनाउनु पर्‍यो । आजभोलि जनैबारेका 'नर्म्स'हरू आम जनता आफैं बनाउछन् । जनै लगाउने अभ्यास पनि आफैँ गर्छन् ।

अब कान्छी भाउजुको प्रसङ्ग ।

एकपटकको दशैंमा हामी एकजना नातेदारको घरमा टिका थाप्न गएका थियौं । म सानै थिएँ । हामी टिका थाप्न पालो पर्खिरहँदा एकजना आफन्त महिला पालोमा हामीभन्दा अघि हुनुहुन्थ्यो । उहाँका श्रीमान कान्छा भएकाले सबैले उहाँलाई कान्छी भाउजु भनेर बोलाउँथे । जब उहाँ आफ्नो पालोमा टिका थाप्न अघि सर्नुभयो त्यसबेला टिका लगाइदिने आमै कान्छी भाउजुलाई देखेर रिसले कड्किन थाल्नुभयो ।

“ए कान्छी, के हो तिम्रो चाला, बिहा गरेकी मान्छे न सिउँदोमा सिँदुर छ, न पोते । लाइदिन्न म तिमीलाई टिका । भित्र गएर .....को कोठाबाट सिँदुर लाएर आऊ ।”

आफ्नो पालो छोडेर कान्छी भाउजु उठ्नुभयो र केही नबोली सिँदुर लगाउन त्यही घरकी बुहारीको कोठातिर जानुभयो ।

त्यसबेला त मेरालागि त्यो केवल एउटा सानोतिनो र रोचक घटनामात्र थियो । तर, अहिले सम्झँदा कान्छी भाउजुको सिउँदोमा जबरजस्ती राख्न लगाइएको सिँदुरको अर्थ के थियो होला ?! भन्ने प्रश्न निकै रोचक लाग्छ । के सिन्दुरलाई सुन्दरता वा टाउकोको रक्षाका लागि लगाइने रातो रङ्गको धुलो भनेर व्याख्या गर्न मिल्छ ? विवाहित महिलाका लागि सिन्दुरको अर्थ कसरी निर्माण भएको छ ? यस अर्थको प्रयोग कसले र किन गर्छन् ? यी प्रश्नहरू महत्त्वपूर्ण छन् भन्ने मैले धेरै पछि बुझेँ ।

मलाई लाग्छ यी प्रश्नका जवाफ खोज्दै जाने हो भने एउटा कुरा झन्‌झन् प्रस्ट हुन्छ -वस्तुहरूको सामाजिक जीवन हुन्छ । हामी आफ्नो परिचय बनाउन, शक्ति सञ्चय गर्न, अरूमाथि नियन्त्रण गर्न वा आफ्नो स्वार्थ पुरा गर्न वस्तुका विशेष अर्थहरू निर्माण गरिरहेका हुन्छौँ । ती अर्थहरूको खोजी गर्ने हो भने समाज र संस्कृतिलाई बुझ्न अझ सजिलो हुन्छ ।

अन्तिममा, संस्कृतिको कुरा ।

समाज-संस्कृति अध्ययन गर्नेहरूले संस्कृतिको परिभाषा बनाउन र फेर्नमा ठूलो समय नस्ट गरेका छन् । बेलायती मानवशास्त्री टाइलर (E. B. Tylor) बाट उन्नाइसौँ शताब्दीको अन्तदेखि नै सुरु भएको परिभाषाको प्रतिस्पर्धामा जोतिनेहरूले एउटा अति सामान्य कुरा बुझिदिए निकै ठूलो समस्या समाधान हुन्थ्यो । त्यो कुरा के हो भने मानिसले जन्मिँदै लिएर नआएको तर अरूबाट सिकेको सबै कुरा संस्कृति हो । यति कुरामा विश्वास मानेपछि संस्कृतिलाई परिभाषित गर्ने लेठो गरिरहन पर्दैन ।

अर्थात् -आँखा झिम्किनु संस्कृति होइन, तर केही कुराको इशारा गर्न आँखा झिम्क्याउनु संस्कृति हो । खानु संस्कृति होइन तर के खाने र के नखाने भन्ने हाम्रो बुझाइ संस्कृति हो । वास्तवमा भन्ने हो भने शरीरमा लगाउने जुत्तादेखि विद्यालयमा सिकिने गणीतसम्म, घरको डिजाइनदेखि धान रोप्दा गाइने गीतसम्म सबै कुरा संस्कृति हो ।

संस्कृतिलाई परिभाषित गर्ने र यसलाई विशिष्ट मान्ने प्रवृत्तिले जन्माएको एउटा ठूलो समस्या के भने यसले मानिसले अपनाएका निश्चित मूल्यमान्यता र अभ्यासलाई जटिल, संवेदनशील, अपरिवर्तनीय र ठोस संरचनाका रूपमा अर्थ्याउँछ । मानिसहरू सोच्छन्, उनीहरूले गर्ने पूजाआजा, लगाउने जनै (वा सिन्दुर), धर्मग्रन्थ, चाडपर्व संस्कृति हुन् । यस बुझाइका आधारमा उनीहरू संस्कृतिलाई रक्षा गर्नुपर्ने कुरा ठान्छन् । यो जटिल (र गलत) परिभाषाभित्र जुनजुन कुरा पर्छन् त्यसको प्रतिरक्षामा मानिसहरू बढी नै संवेदनशील हुन्छन् ।

अर्थको गहिराइ र व्यापकतालाई बिर्सिने हो भने कमिज वा सुरवाल जति संस्कृति हो, जनै पनि त्यति नै संस्कृति हो ।

जन्मेपछि सिकेको कुराको एउटा सुन्दर पक्ष के भने यसको हेरफेर समय र स्थानका आधारमा मानिसले आफैं गर्नसक्छन् र गरिरहेका पनि हुन्छन् । आँखा झिम्क्याउँदा लाग्ने अर्थमा समयअनुसार परिवर्तन हुन्छ । महिला र पुरुषका भूमिका फेरिन्छन् । विज्ञानका नियम र मापदण्ड समान रहन्नन् । के खाने भन्ने कुरा फेरिन्छ । विवाहित महिलाले लगाउनु पर्ने सिन्दुर र जनै पुर्णिमामा उच्च जातका पुरुषले लगाउने जनैका अर्थ र औचित्य फेरिन्छन् । वेद, गीता, बाइबल, कुरानका व्याख्या ठाउँअनुसार फरक हुन्छन् ।

मानिस त्यसबेला सही अर्थमा मानिस हुन्छ जुन बेला उसले आफूले जन्मेपछि सिकेका कुरामा संशय गर्न, तिनमाथि प्रश्न गर्न र आवश्यक परे तिनीहरूलाई हेरफेर गर्न प्रयास गर्छ ।