ह्याप्पी फादर्स डे !

बाबु बन्न सजिलो छ । एउटा साधारण प्राकृतिक प्रक्रिया । पुरुष शुक्राणु महिला जनेन्द्रीयमा प्रवेश गरेपछि सामान्यतः गर्भाधानको स्वभाविक प्रक्रिया सुरु हुन्छ । महिला गर्भवती हुन्छिन् र केही समयपछि शिशु जन्मिन्छ । यो क्षमता हासिल गर्न पुरुषमा विलक्षण शारीरिक वा मानसिक प्रतिभा चाहिन्न ।

यो कुरा सबै जीवका हकमा लागु हुन्न ।

अध्ययनले देखाएअनुसार सामुन्द्रिक सिलमध्ये ९० प्रतिशतभन्दा बढी भाले सिलले पोथीलाई गर्भाधान गराउन पाउँदैनन् । भाले सिलहरूमा कडा प्रतिश्पर्धा हुन्छ । बलिया बाङ्गा, चलाख र पोथीलाई वशमा पार्ने विशेष क्षमता भएको सिलले मात्र पोथी फकाउन र उनीहरूलाई गर्भवती बनाउन पाउँछ । बाँकी भाले सिलहरू हेरेको हेरै हुन्छन् ।

सिलमामात्र नभएर प्राय सबै पशुपंक्षीको प्रजनन प्रक्रिया सहवासमा संलग्न भाले र पोथीको क्षमता र रुचिअनुसार हुन्छ ।

जीवहरूमा पोथी जातिलाई गर्भाधान गराउन पाउने सहज सुविधा भएको जीव सम्भवतः मानिसमात्र हो । यो सहजता पनि मानव समाजको उद्विकासका क्रममा पछि हासिल भएको हो । गुफामा बस्दा वा घुमन्ते, फिरन्ते जीवनशैली हुँदा महिला र पुरुषबिचका सम्बन्ध तरल थिए ।  एकठाउँमा बसेर खेती गर्ने प्रणाली सुरुभएपछि बसोबासको संरचना फेरियो । परिवारको अवधारणाको जन्म भयो । महिला र पुरुषबिचका सम्बन्धले स्थायी प्रकृति ग्रहण गर्‍यो ।

आजभोलि परिवारको संरचना लगभग संसारभर स्थापित छ । एक महिला र एक पुरुषबिच विवाह हुन्छ जसले उनीहरूबिचको सम्बन्ध स्थायी बनाउँछ । यसैको परिणामस्वरूप शारीरिकरूपमा अत्यन्त अशक्तबाहेक सबै महिला वा पुरुषले प्रजननको सुविधा पाउँछन् । सन्तान उत्पादन गर्छन् ।

समाजको विकासक्रमसँगै सम्पत्ति थुपार्न मिल्ने र शक्ति सञ्चय गर्ने सुविधा हुनाले त शारीरिक रूपमा अशक्त भए पनि आर्थिकरूपमा सम्पन्न र शक्तिशाली पुरुषले महिलालाई विवाह गरेर घर भित्र्याउन सक्छ जसले उसको प्रजननको सम्भावना सुरक्षित बनाउँछ ।

प्रजननको प्रक्रियामा महिला र पुरुषको विशेषता र क्षमता भने समान छैन ।

एक महिलाले आफ्नो जीवनकालमा निश्चित सङ्ख्यामा सन्तान जन्माउन सक्छिन् । यद्दपि, पुरुषहरूको हकमा एकजना पुरुषले सिद्धान्ततः हजारौँ महिलालाई गर्भाधान गराउन सक्छ । सेक्स सेलको गणनामा महिलाको तुलनामा पुरुषहरूको सेक्स सेल हजारौँ गुणा बढी हुन्छ ।

सेक्स सेल गणनाको आधारलाई लिएर रिचार्ड डकिन्स र एडवर्ड विल्सन भन्ने चिन्तकले सोसियोबायोलोजी भन्ने थ्यौरी नै बनाएका छन् । उनीहरू महिला र पुरुषमा हुने सामाजिक-सांस्कृतिक भिन्नतालाई सेक्स सेलको गणनाका माध्यमबाट व्याख्या गर्छन् । उनीहरूका विचारमा पुरुष बढी आक्रामक हुने, कम भावनात्मक हुने, कम रुने र महिलाहरू आफ्नो शारीरिक आकर्षणमा बढी ध्यान दिने, बढी मायालु हुने, धेरै रुने आदि विशेषतालाई प्रजनन क्षमतामा लगेर जोड्छन् ।

सोसियोबायोलोजी अत्यन्न आलोचित र ‘बकम्फुस’ थ्यौरीका रूपमा संसारभर चर्चित छ । महिला र पुरुषले आर्जन गर्ने आनीबानीको स्रोत सेक्स सेल होइन -उनीहरूका शारीरिक भिन्नतासँग सम्बन्धित सामाजिक अवधारणा हुन् भन्ने तथ्यबारे आजभोलि प्राय सबै सचेत छन् । महिलाका भनिएका विशेषता पुरुषसँग र पुरुषका विशेषता महिलासँग पनि हुन्छन् । हुर्कने क्रममा हरेक मानिसले घरमा, स्कुलमा, सञ्चारमाध्यमबाट र साथीसँगीहरूबाट केटा र केटी हुनुको भिन्नता सिक्छ । यी भिन्नताहरू सामाजिक सन्दर्भमा मानिसका व्याख्याहरूका आधारमा निर्माण भएका हुन्छन् ।

केही नारीवादी लेखकहरूले के भनेका छन् भने प्रकृतिको निरन्तरताका लागि थोरै पुरुष भए पुग्छ -किनकि एउटै पुरुषले विभिन्न महिलालाई गर्भाधान गराउन सक्छ । तर, महिलाको सङ्ख्या पुरुषका तुलनामा कम भयो भने असन्तुलन हुन्छ । त्यसैले, पुरुषहरू स्वभावैले अप्ठेरो, जोखिमपूर्ण काम गर्न अग्रसर हुन्छन् । प्रकृतिले पुरुषहरू सजिलै गुमाउन सक्छ तर पुरुषभन्दा बढी महिला गुमाउन सक्दैन ।

यद्दपि, सोसियोबायोलोजीले भनेझैं पुरुष भएकैले व्यक्तिलाई सक्षम, योग्य, बलियो मान्ने संस्कार चलन लगभग संसारभर नै छ । यसको मात्रा र तरिका केही फरक होला । पुरुषहरू र कतिपय महिलाहरू पनि के ठान्छन् भने पुरुषसँग विशिष्ट प्राकृतिक विशेषता हुन्छन् जुन महिलासँग हुन्नन् ।

पुरुष र महिलाका पृथक प्रजनन र शारीरिक क्षमताका आधारमा कसरी उनीहरूका पृथक सामाजिक हैसियत निर्धारण भए भन्ने कुरामा प्रशस्त अध्ययन भएका छन् । यी अध्ययनले मानव सभ्यताको एउटा दुखद पाटो प्रस्तुत गर्छन् । प्रजननसँग र शिशुस्याहारसँग जोडिएका जिम्मेवारीका आधारमा महिलालाई शक्ति र स्रोतबाट विमुख बनाइएको इतिहास मानव शभ्यताको केन्द्रीय इतिहास हो ।

महिलाको सामाजिक हैसियत सबै ठाउँमा निम्छरो नै हुन्छ भन्ने कुरा सही होइन । यसमा प्रशस्त विविधता छन् । महिलाले प्राप्त गर्ने स्वतन्त्रता, सम्मान र अधिकारका मात्रा ठाउँअनुसार फरक छन् । ठाउँ भन्नाले सामाजिक सन्दर्भ भन्ने बुझ्नुपर्छ । सामाजिक सन्दर्भहरू सम्पत्तिको बाँडफाँट, नियमकानुन, संस्कृति (जस्तै, धर्म) र परम्पराबाट निर्धारित हुन्छन् ।

नेपालको सन्दर्भमा महिला र विशेषगरी जात व्यवस्थाका हिन्दु र मुस्लिम सम्प्रदायमा महिलाको सामाजिक हैसियत अपवाद छोडेर किन कमजोर छ त ? दशकौं देखि शिक्षा र चेतना अभिवृद्धिका क्षेत्रमा गरिएको लगानीले किन अपेक्षित परिणाम दिन सकेन ? महिला आज किन झनै असुरक्षित र अपहेलित छन् ? यसबारेमा गम्भीर भएर सोच्नुपर्छ । 

 महिलाको स्तर सुध्रिन नसक्नु र उनीहरू हालसम्म पनि अपहेलित र कमजोर हुनुका पछाडि केही मुख्य कारण छन् ।

पहिलो हो नेपालको कमजोर शिक्षा प्रणाली । नेपालले शिक्षाको विस्तार र साक्षारता अभिवृद्धिका क्षेत्रमा उपलब्धि हासिल गरेको छ । यद्दपि, नेपालको शिक्षा रूपान्तरणमुखि छैन । यसले स्थापित मान्यता र विश्वासकै पुनर्उत्पादन मात्र गर्छ । न त पाठ्यक्रम समय सुहाउँदो छ न शिक्षक, शिक्षिकाको क्षमता वृद्धिमा सार्थक प्रयास भएको छ । कमजोर र असफल शिक्षा प्रणालीले केटाहरूलाई ‘भाले’ भएको घमण्डले फुलाएको छ केटीहरूलाई म त ‘आइमाई” भनेर खुम्च्याएको छ ।

नेपालको दोस्रो ‘बोटलनेक’ राज्यका ऐनकानुन हुन् । नेपालका नियमकानुनले महिलालाई औपचारिक रूपमा नै दोस्रो दर्जा दिएका छन् । सम्पत्तिमाथिको अधिकार, सन्तानलाई नागरिकताको अधिकार, सम्बन्धबिच्छेदको अधिकार आदि पुरुष र महिलाका लागि फरकफरक छन् । यसले महिला र पुरुषबीचको विभेदलाई पुनर्उत्पादन गरिरहेको छ । महिलाविरोधी संस्कार र मान्यता संस्थागत भएका छन् । नेपालका नीतिनिर्माता र बुद्धिजीवी कहलिएका कतिपयले त राष्ट्रको स्वार्थ प्रमुख हुने भन्दै भेदभावपूर्ण कानुनको प्ररिरक्षा गरेका छन् ।

महिलामाथि हुने भेदभावको तेस्रो स्रोत घरमा हुने सामाजिकीकरण हो । बाबुआमाले आफ्ना सन्तानलाई कस्ता मूल्यमान्यता सिकाउँछन् ? महिला र पुरुषका बिचको शारीरिक भिन्नतालाई कसरी व्याख्या गर्छन् ? छोरा र छोरीका लागि कस्ता शब्द र अभिव्यक्तिको प्रयोग गर्छन् ? सार्वजनिक स्थानमा केटा र केटीले गर्नुपर्ने व्यवहारका बारेमा कसरी शिक्षा दिन्छन् ? यी कुराहरूको ठूलो महत्त्व हुन्छ ।

हामीकहाँ संस्कार र सभ्यता केटीहरूलाई मात्र सिकाउनु पर्छ भन्ने छ । उनीहरूले आफ्नो संस्कारका आधारमा पुरुषहरूबाट ‘योग्यताको प्रमाण-पत्र’ लिनुपर्ने हुन्छ । केटाहरूले आमाबुवाबाट केही सामान्य प्रशिक्षण त पाउलान् तर यो पालना गर्नु वा नगर्नुले केही अर्थ राख्दैन । पालना नगर्ने कुरालाई नै केटाहरूको विशेषता मान्ने चलन छ । केटीहरूले भने समाजको निरन्तरताको बोझ बोक्नुपर्छ ।

पुरुष र महिलाबिच हुने विभेदपूर्ण सम्बन्धलाई वैधता दिने अर्को माध्यम आमसञ्चार हो । आमसञ्चारले उपभोग्य वस्तु प्रवर्धन गर्न केटा र केटीहरूका पृथक विशेषताको रचना गर्छ । जस्तै, बाक्लो कालो कपाल र गोरो अनुहार केटीहरूका लागि नभै नहुने विशेषता बनाइदिन्छ । केटाहरूलाई मोटरसाइकल र कार दौडाउन, हिमाल चढ्न र 'म्यानेजर' हुन लगाउँछ । कालो कपाल र गोरो अनुहारमा सजिएका श्रीमती 'म्यानेजर' श्रीमानलाई अफिस जानेबेला जुत्ता पुछ्न टाइ बाँध्न तयार भएर बसेका हुन्छन् ।

सञ्चारमाध्यमबाट निर्माण हुने विभेदको चेतना विज्ञापनमा मात्र सीमित छैन । अखवार र टेलिभिजनले प्रसारित गर्ने लेख, टिप्पणी र समाचारहरू पनि अधिकांश भालेवादको पूरानो रोगले ग्रसित छन् । सञ्चारमाध्यममा कि त महिलाका लागि स्थान नै हुँदैन भए पनि पुरुष उपभोक्ताको रुचिलाई ध्यानमा राखेर बनाइएका सामग्रीले नै प्राथमिकता पाउँछन् । परिणामस्वरूप नेपालका आमसञ्चार स्त्रीद्वेशी र भेदभावपूर्ण चेतनाका कारखाना हुन् । यसलाई सुधार्न भएका भनिएका प्रयत्न अत्यन्त सुस्त र अपर्याप्त छन् ।

महिला-पुरुष सम्बन्धमा रहेका असमानता हटाउने हो भने शिक्षा, घरभित्र हुने सामाजिकीकरण, सञ्चारमाध्यम -सबै क्षेत्रमा परिवर्तन आवश्यक छ ।

नेपालमा महिला र पुरुषबिचको विभेद कहालिलाग्दो छ । यसो हुनुमा विभेदका संरचना मात्र कारण होइनन् । नेपालको अवस्था दुखद् किन छ भने महिलामाथि हुने विभेदका बारेमा हुनुपर्ने जति चेतना पुरुषहरूमा छैन । महिलामाथि विभेद छ र यसको न्यूनीकरण नगरी न्यायपूर्ण र विकसित समाजको परिकल्पना सम्भव छैन भन्ने सोच नेपालमा विकसित भइसकेको छैन । पुरुषहरू घरमा, स्कूलमा र सञ्चारमाध्यमबाट प्राप्त गरेका नारिद्वेशी र विभेदपूर्ण ज्ञानबाट विषाक्त भएका छन् ।

महिलामाथि गरिने भेदभाव र अन्याय पुरुषहरूका लागि लज्जाको विषय हुनुपर्ने हो । नेपालमा अहिलेसम्म यो प्रतिष्ठाको विषय रहेको छ । महिलाको सम्मान र अधिकारका विषय हाँसोठट्टाका विषय बन्ने गरेका छन् । महिलाका समस्या पुरुषका भन्दा पृथक छन् भन्ने बुझाइ स्थापित हुनसकेका छैन । महिलालाई पुरुषकै एक्टेन्शनमात्र मान्ने अवधारणा हावी छ । समग्रमा लैङ्गिकता विभेदको आधार रहेको कुरा मान्न पुरुषहरू तयार छैनन् ।

जातीय, क्षेत्रीय, राजनीतिक, भाषिक विभेदका विरुद्धमा ठूलाठूला आन्दोलन हुन्छन् ।  यी आन्दोलनमा महिला र पुरुष सँगसँगै सहभागि हुन्छन् । दुःखको कुरा के भने यति गहिरो लैङ्गिक विभेदका लागि घनिभूत आन्दोलन सम्भव छैन । यस्तो आन्दोलन महिलाले घरबाटै, अफिसबाटै, फुटपाथबाटै सुरु गर्नुपर्ने हुन्छ, जुन सजिलो छैन । यो आन्दोलनमा भने महिलालाई पुरुषको साथ छैन ।

महिलामाथि हुने भेदभावको अन्त्य मूलतः पुरुषको जिम्मेवारी हो र हुनुपर्छ । पुरुषकेन्द्रीत सामाजिक संरचना, तिनलाई आडभरोस दिने नीतिनियम र पुरुषले ओगटेका सामाजिक स्पेश यो विभेदका मुख्य कारक हुन् । त्यसैले, यो समस्याको अन्त्यका लागि पुरुषहरूको सक्रियता जरुरी छ । बाबुआमाले आफ्ना छोराहरूलाई महिलालाई सम्मान गर्न सिकाउने हो र महिला र पुरुष बराबर हुन् भन्ने धारणा बनाउन प्रेरित गर्ने हो भने समस्या केही सहज हुनसक्छ । यसका अतिरिक्त घर, कार्यालय, विद्यालय, संसद् -सबै ठाउँमा महिलामाथि हुने विभेदको पहिचान र तिनको समाधानका लागि पुरुषहरूले सार्थक प्रयत्न गर्नसक्छन् ।

बाबु बन्न गार्‍हो छैन । असल बाबु बन्न भने छोराछोरीसँग नियमित कुराकानी गर्ने, महिला हुनु र पुरुष हुनुको समानता र भिन्नताका बारेमा चर्चा गर्ने, स्त्रीद्वेशी विचार चिन्न सिकाउने र सबैलाई बराबर सम्मान गर्न प्रेरित गर्ने जिम्मेवारी बहन गर्नुपर्छ । यसो गर्न नेपालका सबै बाबुहरूलाई प्रेरणा मिलोस् । 

पुरुष जनेनद्रीय हुनु स्वयंमा योग्यताको प्रमाण होइन भन्ने कुरा छोराहरूले घरघरमा सिक्न पाउन् । ढिलै भए पनि बाबुको मुख हेर्ने दिनको शुभकामना !

नोटः 
१. म समाजशास्त्री होइन -यो पदवी मलाई सुहाउँदैन । मानवशास्त्र पढेको हो केही समय, तर मानवशास्त्री पनि भइसकेको छैन ।
२. यो लेख कसैलाई मन भए मलाई नसोधी आफ्नो अनलाइन आदिमा राखे हुन्छ । मेरो नाम पनि उल्लेख गर्नुपर्दैन ।