Friday, November 30, 2012

तर्क, प्रमाण, विज्ञान र उत्तरआधुनिकतावाद

म अङ्ग्रेजी साहित्यको विध्यार्थी थिएँ कुनै बेला । जीवनको प्रमुख लक्ष नै 'अङ्ग्रेजी शिक्षक बन्ने' थियो । सुनसरी र धनकुटाका सरकारी कलेजहरूमा 'मेजर इङ्लिस' भनिने अङ्ग्रेजी साहित्य पढिन्थ्यो । पढिन्थ्यो के भन्नु घोकिन्थ्यो । उपन्यास, कथा र कविताका लगभग दुईतिहाइ कुरा बुझिंदैनथे । शिक्षक वा प्राध्यापकले पनि कुरोको चुरो ओकल्न नसक्ने । तैपनि परिक्षामा 'पास' भइयो । एमए पढ्न ५२ सालतिर काठमाडौं आउँदा अङ्ग्रेजी विषय नै पढ्ने लक्ष थियो । पढाइ सकेर सुनसरीतिरै माध्यमिक विध्यालयमा शिक्षक हुने सपना काखि च्यापेर अङ्गरेजी विभाग किर्तिपुरमा भर्ना लिइयो ।

तर पढाइ सुरु हुँदानहुँदै मेरो अङ्ग्रेजी साहित्यसँग मन मरिसकेको थियो । कारण थिए मेरा एक नजिकका आफन्त जसले समाजशास्त्र-मानवशास्त्रमा एमए पास गरेर काठमाडौंमा एउटा गतिलै जागिर पाएका थिए । घरतिर उनको चर्चा हुन्थ्यो -एनजिओमा काम गर्छ ; महिनावारी ३० हजारभन्दा बढी कमाउँछ ; छोराछोरी काठमाडौँको 'बोर्डिङ्' पढाउँछ ; आदि । एकदिन उनलाई भेट्न गएँ र उनले पनि अङ्ग्रेजी भन्दा 'सोसोलोजी' कै 'स्कोप' भएको सल्लाह दिए । उनीसँगको भेटपछि अङ्ग्रेजीको मास्टर हुन मन भएन ।  अघिल्लो दिनसम्म रसिला लाग्ने विषय अर्कोदिन अचानक रिसउठ्ता लाग्न थाले । "१९औं र २०औं शताब्दिका अङ्ग्रेजी उपन्यास, कथा र नाटक पढेर के काम ?" भन्ने विचार आयो । त्यहि 'डेजी मिलर', उही 'फार फ्रम द म्याडिङ्ग क्राउड' उनै किट्स, उनै शेली, उही शेक्सपियर । भो मलाई पुग्यो । अब 'सोसोलोजी, एन्थ्रोपोलोजी' पढेर एनजिओमा जागिर खाइन्छ भन्ने विचारले मन रमाउन थाल्यो। समाजशास्त्रको नयाँ भर्नाका लागि एकवर्ष कुर्ने निर्णय भयो । अर्को वर्ष किर्तिपुरको ओल्लो भवनबाट पल्लो भवनमा बसाइ सरियो ।

जसैजसै समाजशास्त्र-मानवशास्त्र विभागमा भर्ना भइयो मनमनमा आफूलाई अरूभन्दा फरक र विशिष्ट सोच्ने क्रम पनि सुरु भयो । समाजशास्त्र र मानवशास्त्र 'विज्ञान' हुन् भनेर परिभाषा पढिन्थ्यो र मनमनै दङ्ग परिन्थ्यो । मैले पढेका विषय 'गफ' हैनन् । अझ साहित्यजस्ता 'अर्थहीन गन्थन्' हैनन् । बरु विशुद्ध 'विज्ञान' हुन् । समाज विज्ञान । मेरो अध्ययन समाज र संस्कृतिलाई वैज्ञानिक पद्धतिले बुझ्नलाई हो ता कि यसलाई उन्नत बनाउन मैले विशिष्ट योगदान गर्न सकौं । समाज विज्ञानले अरूलेजस्तो गफका आधारमा नभइ थ्यौरी र अनुसन्धान विधिको प्रयोगले समाज र संस्कृतिको विश्लेषण गर्छ । यस्तो विषय पढ्ने म पनि भविष्यको वैज्ञानिक नै हुँ ।

यस्तो सोचाइ ममामात्र थिएन । समाजशास्त्र र मानवशास्त्र केन्द्रीय विभाग किर्तिपुरका प्राय सबै प्राध्यापक र विध्यार्थीहरू 'समाजशास्त्र र मानवशास्त्र वैज्ञानिक विषय (Scientific Disciplines) हुन्' भन्ठान्थे । कसैले यिनको वैज्ञानिकतामाथि प्रश्न गरेमा यसको कडा प्रतिवाद गरिन्थ्यो । यतिमात्र हैन, अरू सबै समाजविज्ञानभन्दा समाजशास्त्र र मानवशास्त्र उन्नत र विकसित विज्ञान हुन् भन्ने सोचिन्थ्यो । यही आत्मरतिले पाठ्यक्रममा भएका थ्यौरी र अनुसन्धान पद्धति मन लगाएर पढ्न हामीलाई हौसला पनि दिइरहेको हुन्थ्यो ।

सन् २००० मा मैले किर्तिपुरमा आफ्नो अध्ययन पूरा गरें । त्यसपछि सन् २००२ देखि २००४ सम्म नर्वेको बर्गेन विश्वविध्यालयमा भर्ना भएर मानवशास्त्रको थप २ वर्षे अध्ययन पनि पूरा गरियो । नर्वेको पढाइ सकेर नेपाल फर्केपछि आफैंले पढेको त्रिवी केन्द्रीय विभागमा मानवशास्त्रका थ्यौरी पढाउन थालियो -मुख्य गरि मार्क्सवाद र उत्तरआधुनिकतावाद । तर, यसबेलासम्म समाजशास्त्र र मानवशास्त्रलाई हेर्ने मेरो दृष्टिकोण पूर्णरूपमा परिवर्तन भइसकेको थियो । म आफूलाई 'वैज्ञानिक' हैन 'गफाडी' ठान्न थालिसकेको थिएँ । समाजशास्त्र र मानवशास्त्रलाई साहित्यको कोटिमा राख्नुपर्छ भन्ने तर्क गर्नथालेको थिएँ । कारण थियो उत्तरआधुनिकतावादी चिन्तनमाथि मेरो केही अध्ययन ।

त्रिवीमा मेरो पहिलो लेक्चरमा मैले विध्यार्थीलाई यसो भनें -मलाई थाहा छ तपाईंहरू समाजशास्त्र र मानवशास्त्रलाई वैज्ञानिक तथा प्राविधिक विषय ठान्नुहुन्छ । समाजशास्त्री र मानवशास्त्री बनेर भविष्यमा आफ्नो समाज र राष्ट्रलाई उन्नत बनाउने उपाय पत्ता लगाउने उद्देश्य पनि राख्नुभएको होला । म पनि यस्तै रहरले आजभन्दा ७ वर्षअघि यही विभागमा भर्ना भएको हुँ । तर, समाजशास्त्र र मानवशास्त्रलाई वैज्ञानिक विधाका रूपमा परिभाषित गर्नु र समाजशास्त्री र मानवशास्त्रीलाई वैज्ञानिकको दर्जा दिनु बिल्कुल गलत हो । एकप्रकारको अत्याचार पनि हो । मानिसको सामाजिक व्यवहार र संस्कृतिको वैज्ञानिक अध्ययन संभव छैन । समाजशास्त्र र मानवशास्त्रको इज्जत झुठो दावीले बढ्ने हैन बरु हामीले आफ्नो अध्ययनको सीमितता बुझ्न आवश्यक छ ।

प्रतिक्रिया मिश्रित थियो । कसैलाई मैले उठान गरेको विषय रोचक लाग्यो ; कतिले मेरो नियतमाथि शंका गरे । तर सबैले आफ्नो गहीरो विश्वासको आधार हल्लिएको महशुस भनें गरे । मेरो उद्देश्य पनि यही थियो । मैले उनीहरूलाई आश्वस्त पार्दै भनें -म मानवशास्त्रको विध्यार्थी भएकोमा गर्व गर्छु तर यसका लागि मानवशास्त्रलाई विज्ञान भनिरहनु पर्दैन । मैले लगभग ५ वर्षजति त्रिवीलगायत त्रीचन्द्र कलेज, सगरमाथा कलेज र क्याम्पियन कलेजमा एमए कार्यक्रममा पढाउँदा सबैतिर यही सन्देश प्रवाह गरें । मेरो भागमा परेको पाठ्यक्रम पनि उत्तरआधुनिकतावाद नै थियो जसले गर्दा मलाई विज्ञान र वैज्ञानिकताको सीमितता र मिथ्याप्रति आफ्ना विध्यार्थीलाई सजग गराउन सजिलो भयो ।

समाज र संस्कृतिको अध्ययन वैज्ञानिक हुनसक्दैन भन्ने मान्यता विश्वका धेरै मुलुकमा र नेपालमै पनि क्रमश स्थापित हुँदै गइरहेको छ । मानिस समाजबाट सिकेको संस्कृति र मान्यताबाट मात्र निर्देशित हुँदैन बरु हरेक मानिसले आफ्नो उन्नत दिमाग र भाषाको प्रयोगले जीवन र जगतलाई आफ्नै मौलिक तरिकाबाट बुझ्छ र व्याख्या गर्छ । यो व्याख्या व्यक्तिपिच्छे फरक हुनसक्छ । मानवीय व्यवहार अन्य जनावरजस्तो 'इन्सटिङ्क्ट'बाट नभइ 'मौलिक बुझाइ'बाट निर्देशित हुनेहुनाले मानवीय व्यवहारको समष्टिगत अध्ययन र व्याख्या संभव छैन । उदाहरणका लागि बाँदरले आफ्नो भोक कसरी अभिव्यक्त गर्छ भन्ने कुराको वैज्ञानिक अध्ययन हुनसक्छ तर यही कुरा मानिसका सन्दर्भमा संभव छैन । कसैले अध्ययन गरेर कुनै व्याख्या प्रस्तुत गर्छ भने यो उसको बुझाइ मात्र हो । यसको सीमितता हामी सबैले बुझ्न आवश्यक छ ।

अधिकांश मानिसहरू 'विज्ञान'लाई नि:सर्त सम्मान र समर्थन गर्छन् । विज्ञानप्रतिको श्रध्दा यति बलियो र सर्वव्यापी छ कि सबै नयाँ आविष्कार, सुधार, प्रगति वा परिवर्तनलाई हामी विज्ञानको देन भन्ठान्छौं । विचार पनि राम्रो हुन वैज्ञानिक हुनुपर्छ (जस्तै, मार्क्सवाद) । जीवन र जगतप्रतिको दृष्टिकोण 'गफ' मात्र भएर पुग्दैन -यसमा तथ्य र प्रमाण हुनुपर्छ । हामी ठान्छौं परम्परागत विश्वास गलत हुन् किनकि तिनमा वैज्ञानिकता छैन अनि विज्ञानले 'सपोर्ट' नगरेका कुरा रूढीवादी हुन् र तिनमा विश्वास गर्नुहुन्न । विज्ञानप्रतिको यस्तै गहिरो आस्थाका कारण मानिसहरू विज्ञानको ऐतिहासिकता र सीमितता बुझ्ने प्रयास गर्दैनन् ।

विज्ञान युरोपेली इतिहासको निश्चित कालखण्डको उपज हो । त्यसैले यसको निश्चित ऐतिहासिकता र अर्थ-राजनीतिक सन्दर्भ पनि छ । यस विषयमा यहाँ बढी चर्चा गर्न चाहान्न । तर, तलका केही प्रश्नहरूमार्फत विज्ञानको सीमितताको चर्चा गर्न चाहान्छु ।

१. विज्ञान र यसले दिएका उपलब्धिले मानव जीवन र विश्वलाई के साँच्चीकै सहज, सुखी वा शान्त बनाएको छ ? संसारमा फैलिरहेको द्वन्द्व, आतङ्कवाद, आधुनिक तथा जैविक हातहतियारको प्रतिश्पर्धा, वातावरणीय विनास, चरम आर्थिक असमानता, साधन-स्रोतमाथिको असमान पहुँच र मानिसहरूको बढ्दो निराशाले के संकेत गर्छन् ? के विज्ञानले दिएका उपलब्धि नै दोश्रो विश्वयुद्ध, वातावरणीय विनास, आतङ्कवादको विश्वव्यापीकरण आदिका आधार हैनन् ?

२. विज्ञान र वैज्ञानिक पद्दतिको मापन वा पुष्टि कसरि र कसले गर्ने ? उदाहरणका लागि हाम्रो गाउँघरका बुढापाकाले जीवन र जगतका विषयमा हासिल गरेका बुझाइ र अनुभवको मूल्य के हुने ? उनीहरूको ज्ञान र अस्तित्वको हैसियत के ? तिर्खाको विकल्प कोकमात्र नभएजस्तै ज्ञानको सही स्रोत विज्ञानमात्र होला र ?

३. के सामाजिक उन्नति वा प्रगतिको माध्यम विज्ञानमात्र हो ? युरोपमा पनि उन्नाइसौं शताब्दिअघि महत्त्वपूर्ण आविष्कारहरू भएका छन् । अन्यत्र पनि मानिसले आफ्नो जीवनलाई सहज र रोचक बनाउन आफ्नै विधिले विभिन्न आविष्कार गरेका छन् । यस्ता विधि र आविष्कारको मूल्य वा सान्दर्भिकता के हुने ?

४. तथ्य र प्रमाण, जसलाई विज्ञानले हरेक तर्कको आधार मान्छ, आफैंमा बहुल हुन्छन् भने कुनै एक 'वैज्ञानिक' विश्लेषणलाई कसरि सही वा निर्विकल्प मान्न सकिन्छ ?

हामी विज्ञानको आतङ्कबाट त्रसित समाजमा बाँचिरहेका छौं । कहिलै स्कूलको मुख नदेखेका कारण ७५ वर्षे बुढाबाभन्दा ५ कक्षा पढ्ने उनका नातिको समाजमा बढी इज्जत छ । हाम्रा मौलिक बुझाइ, मान्यता, परम्परा र दृष्टिकोण वैज्ञानिकताको कसीमा नापिन्छन् र तथ्य र प्रमाणका अभावमा रूढिवादी र निकम्मा घोषित हुन्छन् । थ्यौरी र अनुषन्धान पद्दतिको जामा भिरेको विज्ञानले हाम्रा बहुल बुझाइ र सोचाइलाई उत्पत्ति नहुँदै मार्ने कसम खाएको छ । यो त्रासबाट मुक्त हुनका लागि हामीले अरूको विचारको मूल्याङ्कन गर्दा उक्त विचार कुनकुन तथ्य र प्रमाणले सुसज्जित छ भनेर हैन, कत्तिको रोचक छ भनेर हेर्न जरुरी छ । तथ्य र प्रमाण त जेका लागि पनि जुटाउन सकिन्छ । जीवन र जगतको हरेक बुझाइ एकप्रकारको व्याख्या हो र कुनै पनि व्याख्या अन्तिम हुन सक्दैन ।

Wednesday, November 21, 2012

सोसल मिडियामा 'नकारात्मक सोच'

मानिसहरू भन्छन्  -हाम्रो (नेपालीले चलाउने) सोसल मिडियामा 'नेगेटिभिज्म' बढी भयो । सकारात्मक कुराको चर्चा भएन । जेमा पनि खोट लगाउने काम मात्र भयो । सोसल मिडिया प्रयोग गर्नेहरू गाली फ्यालेर ताली बटुल्ने आत्मरतिमा लिन भए । यस्तो नकारात्मकताले सृजनशीलतालाई खियाउँछ । समाजमा नकारात्मक सोच हावी हुन्छ । राम्रो कामले आवश्यक प्रेरणा पाउँदैन । आदि आदि ।

सकारात्मक सोचका यी पक्षपातिहरू भन्छन् -सकारात्मक सोचले समाजमा सद्भाव कायम राख्छ । राम्रो काम गर्नेलाई प्रेरणा मिल्छ ।  जनमानसमा हौसला बढाउँछ । सबैको सोच सकारात्मक भए समाज रचनात्मक ढंगले अगाडि बढ्छ, द्वन्द्व र बैमनश्यतामा कमी आउँछ । समग्रमा सकारात्मक सोच शान्तिपूर्ण र उन्नत समाजका लागि आवश्यक छ । आदि आदि ।

झट्ट सुन्दा कुरो गलत हैन । सकारात्मकताको वकालत गर्ने केही मित्रहरूका टिप्पणीले मलाई पनि कहिलेकाहीँ झस्काएका छन् । 'म कतै नकारात्मकताको रोगबाट ग्रसित त छैन' भन्ने शंका पनि मनमा घरिघरि नउब्जेको हैन । तर, जब म यस विषयलाई गहन रूपमा सोच्न खोज्छु तब मलाई नकारात्मक सोचका बारेमा सोसल मिडियामा हुनेगरेका धेरैजसो टिप्पणी गलत लाग्छन् । आज केही समय लिएर यस विषयमा चर्चा गर्न खोज्दैछु ।

१. के 'नकारात्मक सोच' समाजका लागि साँच्चिकै घातक हो त ?! 

हैन । आफ्नो नाक मुन्तिरका वस्तु र परिस्थितिका नराम्रा पक्षहरू खोतल्नु, तिनिहरूमाथि टिप्पणी गर्नु र आक्रोश पोख्नु न त गलत हो न त अनुपयोगी नै । आलोचना समाज परिवर्तनको ऊर्जा हो । अठारौं र उन्नाइसौं शताब्दीमा युरोपियनहरूले आफ्नो समाजका अधिकांश संस्था र मान्यताहरूलाई पुन:संरचना गरे -फ्रान्सेली क्रान्तिका दौरान । यो सामाजिक अभियान हामीले भन्नेगरेको नकारात्मकताकै ऊर्जाबाट सञ्चालित थियो । नेपालमै पनि केन्द्रीकृत राज्यप्रणाली, असमावेशी संरचना, सामाजिक-आर्थिक विभेद, लैङ्गीक असमानता आदि समस्याहरूको उठान त्यहि नकारात्मक सोचका उपज हुन् । छोटकरीमा भन्दा, नकारात्मक सोच गतिशील समाजको परिचायक हो र यसबाट कसैले डराउनु पर्दैन ।

नकारात्मक सोचको विरोध गर्नेहरूले के बुझ्नुपर्यो भने शंका र अविश्वासका माध्यमले मात्र जीवन र जगतका बारेमा थप वा नयाँ ज्ञान प्राप्त गर्ने सकिन्छ । शंका र अविश्वास (जसलाई प्रशिद्ध दार्शनिक कार्ल पपरले conjectures भनेका छन्) विज्ञानका आधारस्तम्भ हुन् । शंकाका आधारमा स्थापित मान्यतालाई गलत प्रमाणित (refute) गरेर विज्ञान अघि बढ्छ । अठारौं र उन्नाइसौं शताव्दीमा युरोपियनहरूले चर्च, संभ्रान्त वर्ग र राजतन्त्रप्रति शंका र अविश्वास (नकारात्मकता) नराखेका भए आज युरोपले ज्ञान र विज्ञानका क्षेत्रमा यति धेरै प्रगति हासिल गर्न सक्ने थिएन होला ।

२. के 'सकारात्मक सोच'ले समाजलाई उन्नत बनाउने हो ?!

हैन । मानिसले आफूले देखेका सकारात्मक कुराहरूलाई इमानदार भएर त्यही रूपमा प्रस्तुत गरेको राम्रो । तर, समग्र सोचलाई सकारात्मकताको साँचोमा ढालेर हरेक कुरामा सकारात्मकता खोज्नु सर्बथा गलत हो । नभएको सकारात्मकता बलजफ्ति खोज्ने कामलाई सही मान्न सकिन्न । यसबाट गलत सोच र व्यवहारले प्रश्रय पाउँछ । सकारात्मक सोचको रटानले समाजमा 'क्रिटिकल मास' निर्माण हुनसक्दैन जसको प्रतक्ष फाइदा शोषक वा तानाशाहहरूले पाउँछन् । नेपाललगायत विश्वका विभिन्न देशमा सकारात्मक सोचलाई तानाशाहहरूले थेगो बनाएको देखिन्छ ताकि उनीहरूका गलत नीति र गतिविधिमाथि कसैले प्रश्न नउठाओस् । सोसल मिडियामा पनि सकारात्मक सोचलाई निरपेक्षरूपमा समर्थन गर्ने प्रवृत्तिलाई आडम्बरमात्र ठान्छु म ।

कुनै विषयमा बलजफ्ति सकारात्मकता खोज्ने शैलीलाई अङ्ग्रेजी भाषामा Teleology भन्ने गरिन्छ । बीसौं शताब्दीको मध्यतिर सामाजिक सिद्धान्तकारहरूले प्रकार्यवाद (Functionalism) को नाममा यस्तो सोचको प्रचार गरे । उनीहरूका अनुसार समाजमा भएका सबै राम्रा-नराम्रा कुरा (सोच, रीतिथिति, संस्कार, आदी)को निश्चित उपयोगिता हुन्छ जसका कारण त्यसको अस्तित्व रहेको हुन्छ । उनीहरू भन्छन् -हामीलाई झट्ट हेर्दा कुनै चिज नराम्रो लागे पनि यसको निश्चित र सकारात्मक उपयोगिता रहेको विर्सनु हुँदैन । तर आज यो सिद्धान्त इतिहासका पानामा सीमित छ र यसलाई मनोरञ्जनका लागि मात्र पढिन्छ । समाजमा भएका गलत सोच, प्रवृत्ति, संस्कार र गतिविधिलाई 'कालान्तरमा यसको उपयोगिता छ' भनेर सुम्सुम्याएर राख्ने सकारात्मकता उल्लुपन मात्र हो ।

३. किन हुन्छ नकारात्मक सोचको आलोचना

हाम्रो सोच्ने शैलीमा एउटा समस्या छ । त्यो के भने हामी आफ्नो बुझाइ, मान्यता र विश्वासको  सीमितताप्रति सचेत छैनौं । हामी आफूले सोचेको कुरा सकारात्मक र अरूले सोचेका कुरा नकारात्मक ठान्ने गर्छौं । अनि जसले आफूलाई चित्त नबुझ्ने कुरा गर्छ त्यसलाई नकारात्मकताको बिल्ला लगाएर आफू सही भएको आत्मरतिमा रम्ने गर्छौं ।

र अन्त्यमा, नेपालीहरू सोसल मिडियामा पूर्णरूपमा नकारात्मक छन् भन्ने तर्क गलत छ । नेपालको हालको राजनीतिक र आर्थिक दुरावस्थाका कारण हामीमा नकारात्मकता बढी भएको हुनसक्छ । तर, सोसल मिडियामा सबै मुलुकका मानिसहरूमा 'नकारात्मकता' देखेको छु मैले । यसको सहज उदाहरण बिबिसी वा सिएनएनमा ट्विटर वा फेसबुकमार्फत् समसामयिक विषयमा पाठक/श्रोताले गर्ने टिप्पणीहरूलाई हेरे पुग्छ ।

त्यसैले, सकारात्मकताको आडम्बरबाट मुक्त हुन र अरूका अभिव्यक्तिलाई सकारात्मक वा नकारात्मकताको कसीमा मूल्याँकन नगर्न म सबैलाई अनुरोध गर्छु ।

Monday, November 5, 2012

बसिबियाँलो - २

अघिल्लो बसिबियाँलो हतारमा लेखियो । कति कुरा अधूरा बसेछन् । कति ठाउँमा बान्की पनि मिलेनछ । पछि संपादन गर्न मन लागेन । म जे हुँ त्यहाँ त्यहि रूपमा छु जस्तो लाग्यो ।

कति मित्रहरूले मेरो गन्थनमा सुन्दरता देख्नुभो । मान्छेको मन मेरो पनि । खुशी लाग्ने नै भयो । अनि सोचें मेरो मनमा उत्ताल बगेर आउने त्यस्तै उट्पट्याङ् सोच अरू पनि छन् । किन नलेखौं ? आखिर बिग्रने केही हैन । प्रचार नगरौंला । मनको कुरा बाँधेर राखे गाँठो पर्छ भन्ने भावको पुरानो गीत सम्झें । फुकाइदिन मन लाग्यो ।

सपनाको कुरा गर्दैथें म ।

सपना र मबीच गहिरो नाता छ । किनकी सपनाले हिँडाएको छ मलाई अहिलेसम्म । मेरो जीवन यात्रालाई 'स्लिप वाकिङ्' भन्दा पनि हुन्छ । बेहोशीको यात्रा । अँध्यारोमा छामछामछुमछुम गर्दै हिंडेको । अगाडि के छ  थाहा नपाएको । सोध्ने कोही नभएको । सोच्ने समय नभएको । हिंड्दाहिंड्दै यहाँ आइपुगियो । कति ठाउँमा ठेस लाग्यो : कति गन्तव्यहीन बाटाहरू हिंडियो । अहिले विगतलाई सम्झिंदा पनि लाज लागेर आउँछ ।

मेरो मात्र हैन शायद । धेरैको जीवन यस्तै हुँदो हो । साम्युअल बेकेटको मर्फी भन्ने उपन्यासको मूल पात्रको झैं । हाँस उठ्दो ।

बेकेट भन्छन् जीवन 'अ्याब्सर्ड' छ । हामी दैनिक जीवनको भागदौडमा यो महसुस गर्दैनौं । तर, एकछिन घोरिएर हेर्ने हो भने जीवनको हाँसउठ्दो अ्याब्सर्डिटी सहजै अनुभव गर्न सकिन्छ । त्यसैले, बेकेटको तर्क छ, जीवनलाई वर्णन गर्ने कला र साहित्यले यसको अ्याब्सर्डिटी देखाउन सक्नुपर्छ ।

मर्फी भन्ने उपन्यासमा जीवनको अ्याब्सर्डिटी छताछुल्ल पारेर देखाएका छन् बेकेटले । एउटा बेरोजगार युवक छ । गरीबी र अभावबाट छुटकारा पाउन हरसंभव प्रयास गरिरहेको । जताततै असफलतामात्र पाउँछ । आफ्नै प्रेमिकाले बेश्यावृत्ति गरेर कमाएको पैसामा जीवन गुजारा गर्न बाध्य छ । बल्लतल्ल जागिर भेट्टाउँछ तर पागलखानाको कुरुवाको । एकदिन समय बिताउन एउटा पागललाई बोलाएर बुद्दिचाल खेल्छ, पागलले हराइदिन्छ । त्यसपछि पागलपन र सद्देपनसंबन्धी स्थापित मान्यताप्रति सशंकित हुन्छ ऊ । अन्त्यमा, खाना पकाउँदै गर्दा स्टोभ पड्केर मर्छ । कथा नरमाइलो लाग्न सक्छ तर उपन्यासमा मर्फीको जीवनका आरोहअवरोहमा भएका अ्याब्सर्डिटीलाई अत्यन्तै रमाइलो ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् लेखले ।

मलाई जीवनप्रतिको बेकेटको 'अप्रोच' मन पर्छ । गम्भीर जीवन बाँचिरहेका हुन्छौं हामी सबै । तर कसैको दैनिक जीवनका घटना जोडेर एउटा उपन्यास बनाउने हो भने यसले अरू मानिसहरूलाई हँसाउन सक्छ । घरबाट अफिस आउँदा-जाँदा कहिलेकहीँ बाटोमा देखिने मानिसहरूमा अ्याब्सर्डिटी पढ्ने प्रयास गर्छु । बाटामा देखिने सबै मानिसलाई एकैछिनका लागि पागल भन्ठान्छु अनि हेर्छु उनीहरूको भागदौड । गजबको चित्र आँखा अगाडि आउँछ । पागलहरूको समुन्द्र देख्छु । सबै भागदौड हाँसउठ्दा लाग्छन् । मलाई यसरि हेर्दा अरूले पनि त्यस्तै मनोरञ्जन पाउँछन् होला ।

जीवनलाई हेर्ने यसप्रकारको दृष्टिकोण अङ्ग्रेजी साहित्यमा मात्र लोकप्रिय भएको हैन । नेपाली साहित्यमै पनि पारिजात र शंकर लामिछानेले जीवनको निस्सारताको चर्चा गरे -'शून्यवाद' भन्ने नाम दिएर । मानिस शून्यबाट आउँछ र शून्यमा बिलाएर जान्छ भने उनिहरूले । बाँकि सबै तपसिलका कुरा हुन् । हो पनि । तर, तपसिल नै प्रधान भएपछि के गर्नु ? जन्म र मृत्युका बारेमा सोच्ने फुर्सत त दार्शनिक र साहित्यकारलाई मात्र हुने हो । सामान्य मानिस त दौडँदादौडँदै मर्छन् ।

१५ वर्षजति अघिको कुरा । म कुलेश्वर डेरा गरि बस्थें । धनकुटाबाट राय थरका एकजना मित्र पाहुना आउनुभयो । पाहुनालाई सत्कार गर्न मासु खुवाउने विचार गरें र सँगै कुखुराको मासु किन्न अलि तल चोकमा झरियो । मूल बाटामा पुगेपछि एउटा ठेलामा १८-२० वर्षको एउटा केटो मासु बेचिरहेको भेट्यौं र किन्न थाल्यौं । कुखुरा भुत्ल्याउँदै गर्दा त्यो मासु बेच्ने ठिटो बङ्गाली भाषामा गीत गुनगुनाउन थाल्यो । उसले कसरि बङ्गाली भाषा सिकेछ ? भन्ने कौतुहलता भयो मलाई । सोधीखोजी गरें । उसले बतायो ऊ १० वर्षदेखि कलकत्तामा एउटा होटलमा काम गरिरहेको छ रे । बिदामा बावुआमालाई भेट्न घर आउँदा ल्याएको पैसा सकियो । काम गर्ने ठाउँमा फर्कन २५०० रुपैंया लाग्छ । त्यही पैसा कमाउन एक महिनादेखि ठेला भाडामा लिएर मासु बेचिरहेको ।

मासु किन्न मसंगै आउनुभएका पाहुना मित्र परिवारसहित बेलायत बसाइ सर्न भिजाको प्रक्रियाका लागि काठमाडौं आउनुभएको थियो । त्यसबेला लगभग ९-१० लाख रुपैंयाको खाँचो भएको कुरा गर्दै हुनुहुन्थ्यो । फर्किंदा हामी दुबै हाँस्यौं ।

बेलायत जान ९-१० लाखको खोजीमा रहेका मेरा पाहुना र कलकत्ता जान २५०० कमाउने धुनमा रहेको मासु व्यापारीका बीच के समानता थियो ? सोच्छु तर केहि नतिजा निकाल्न सक्दिन । उनीहरू बिल्कुल भिन्न थिए । उनीहरूका इतिहास र वर्तमान भिन्न थिए । प्राथमिकता र सपनाहरू भिन्न थिए । चेतना र बुझाइहरू भिन्न थिए । जीवनको अ्याब्सर्डिटीबाहेक अन्य कुनै समानता थिएन उनीहरूबीच ।

त्यसैले मलाई 'थ्यौरी' मन पर्दैनन् । हरेक मानिससंग आफ्नो अलग्गै इतिहास, चेतना र सपना हुन्छ । त्यसमाथि, चेतना र सपनाहरू निरन्तर परिवर्तन भइरहेका हुन्छन् । त्यसैले, एउटा थ्यौरीले समाजलाई त के २ जना मानिसलाई पनि समग्रतामा व्याख्या गर्न सक्दैन भन्छु म । थ्यौरी बुद्दिविलास मात्र हो र यसलाई त्यहि रूपमा हेरिनु पर्छ । तर, दुर्भाग्य मानिसहरू थ्यौरीले सबैकुरा व्याख्या गरिदिन्छ भन्ठान्छन् । यसको सीमितता बुझ्दैनन् । कोही मार्क्सवाद भनेर कुद्छन् कोही विकासवादको भजन गाउँछन् ।

तर, आखिर बेकेटले भनेझैं संसार 'मुर्खता'हरूको योग न हो । सबैका मुर्खता एकआपसमा मिसिंदा जीवनले रङ्ग पाउँछ शायद । नत्र कति पट्ट्यारलाग्दो हुँदो हो जीवन ! मेरो एउटा छिमेकी हातमा लौरो बोकेर एकाबिहानै उसको अजङ्गको र घीनलाग्दो कुकुर डुलाउन मरो घर अगाडिको बाटोमा आउँछ । हरेक दिन लगभग आधा घण्टा कुकुरसंग बर्बराउँछ, २-४ ओटा चुरोट उडाउँछ र कुकुरलाई हगाएर बाटो लाग्छ । म केहि भन्न सक्दिन । मुखमुखै लाग्यो भने आफ्नै मन उदास हुन्छ । उसंग आफ्नो कुकुरलाई अरूका दैलामा हगाउने हिम्मत छ मसंग यसको प्रतिवाद गर्ने हुती छैन । विविधता भनेकै यहि हो । यसैले रमाइलो छ संसार । :-)

Thursday, November 1, 2012

बसिबियाँलो - १

मेरो ब्लग धमिराले खान लागिसकेछ । माया लाग्यो आज यसको । 'अकेजनल ब्लगर' भन्न पनि लाज लाग्ने भैसकेछ । मलाई कुनैपनि कोटीको ब्लगर भन्नु र कुनै सरकारी क्याम्पसमा भर्ना भएर राजनीति गर्ने 'विध्यार्थी' नेतालाई विध्यार्थी भन्नु उस्तै हो । ममा ब्लगर हुनका लागि चाहिने कमिटमेन्ट छैन । मलाई थाहा छ । तर, मैले जीवनमा धेरै त्यस्ता काम गरेको छु जसमा मेरो कमिटमेन्ट छैन ।

मानिस जीवनका खासखास चरणमा विचारशून्य हुन्छ कि !? मेरो प्रश्न । किनकि मलाई आजभोली यस्तै लाग्न थालेको छ । सबै कुरा पुराना लाग्छन् । कुनै विषयमा नौलो 'चार्म' पाउँदिन । सबै विषय घुमेर फेरि शून्यमा आएजस्तो । सबै तर्क एक्झस्टेड । आलु व्यापारी आलुदेखि वाक्क भएजस्तो भएको छ मलाई ।

कहिलेकाहिं कस्तो झोंक चल्छ भने यो पढ्ने, 'भलाद्मी' जागीर खाने र टुक्रे कुरामा बहस गर्ने पट्यारलाग्दो रुटिन चटक्क छोडेर काठमाडौं-कटारी चल्ने रात्रीबस चलाउँ । कति रमाइलो हुँदो हो ! म एकपटक रात्रीबसमा घर जाँदा हेटौंडा पुगेपछि डिकीमा सामान मिलाएर राख्न नजानेको निहुँमा डाइभरले खलासीलाई एक लात हानेको थियो । खलासी गुल्टेर ५ मिटर पर पुग्यो, तर जाइ लागेन । गर्मी महिनामा गन्जी र हाफ प्यान्टमात्र लाएर गाडी हाँक्ने त्यो डाइभरलाई सम्झँदा अहिले पनि मेरो छाती आनन्दले ढक्क फूल्छ ।

मैले जिन्दगीमा कसैलाई त्यसरी लात्ताले हान्न पाएको छैन । मजै हुँदो हो लात्ती हान्न । तर, बस किनिदिने कसले ? मलाई डाइभर राख्ने कसले ? बस चलाउने अभ्यास पनि छैन ।

रुटिन भागदौड र रुटिन विचारले जीवनलाई पट्यारलाग्दो बनाउँने रैछन् ।  निच (Nietzsche) ले भनेजस्तै 'डेन्जरसली' बाँच्न  पाए हुने । तर, सजिलो छैन । गुडमर्निङ्, काइन्ड रिगार्डस्, अल द बेस्ट, जय होस्, शुभकामना आदिले पछ्याउन छोड्दैनन् जहाँ गए पनि । झर्कालाग्दा इमेलको जवाफ पठाउनुपर्दा कहिलेकाहिं अन्तिममा 'काइन्ड रिगार्ड्स' को सट्टा 'यु आर अ्यान इम्पसिबल आसहोल' लेख्न मन लाग्छ, तर सकिंन्न । संसारमा बाँच्न कै लागि अधिकांश मानिस मन नपरेको बोल्न र मन नपरेको काम गर्न बाध्य छन् । कति त स्वस्थ रहन मन नपरेको खान पनि बाध्य छन् । म कसरि अपवाद हुनसक्छु ।

फ्रान्ज काफ्काको उपन्यास छ एउटा The Metamorphosis भन्ने । त्यसमा एउटा सामान्य जागिरे एक रात सुतेकै ठाउँमा अचानक किरामा रूपान्तरित हुन्छ । उपन्यासमा लेखकले अघिल्लो साँझसम्म सामान्य रहेको मानिस अचानक किरामा परिणत भएपछि अरूले उसलाई हेर्ने दृष्टिकोण र ऊ स्वयंको अरूलाई हेर्ने दृष्टिकोण कसरि फरक हुन्छ भन्ने कुरा रमाइलो ढङ्गले वर्णन गरेका छन् । दैनिक जीवनको मोनोटोनी हेर्दा त कहिलेकाहिं 'किरा भएर जीवन हेर्न पाएपनि हुने' भनेजस्तो लाग्ने । तर, उपन्यास उपन्यासै हो ।

ट्विटरमा पाखुरा सुर्केर समाज र राजनीतिका विषयमा चर्काचर्की गरिन्छ । यसमा भने आन्नद छ । तर, यसको पनि अर्थ छैन । म केमा विश्वस्त छु भने हाम्रो मुलुकको परिवर्तनको शैली र स्वरूप आजका विकसित युरोपेली र अमेरिकी मुलुकको भन्दा फरक हो । त्यसैले, धेरैले अपेक्षा गरेजस्तो हामी भविष्यमा उनिहरूजस्तो हुन संभव छैन । केहि समय पहिले फ्रेन्च इतिहासकार डोमिनिक लापोरको History of Shit भन्ने पुस्तक पढेको थिएँ । यसमा उनले युरोप (विशेषगरि फ्रान्स)मा कसरि १३ औं शताब्दिदेखि फोहरप्रतिको मानिसको धारणा परिवर्तन हुँदै गयो, र कसरि युरोपियनहरूले घर र सहर सफा राख्न सिक्दै गए भन्ने कुराको मसिनो विश्लेषण गरेका छन् । हाम्रा लागि यि कुरा झिनामसिना हुन् । हामी मार्क्सवाद, माओवाद, उदारवाद, उपभोक्तावाद आदि आदि ठूलाठूला कुरामा रम्ने मानिस जो पर्यौं । विदेशी दाताका पैसामा "खूला दिसामुक्त अभियान" चलाउन पाइन्छ भने बाँकी समय मार्क्सवाद वा उदारवादका मोटामोटा पुस्तक पढेर बसे भैगो । अनि अलिकति समय बाँकी रह्यो भने 'हाम्रो महान पूर्वीय सभ्यता पश्चिमी सभ्यताभन्दा बढी वैज्ञानिक र उन्नत छ' भनेर बोक्रे ध्वाँस लगाए पनि भयो ।

कहिलेकाहिं केहि मानिस "लेखेर राख अब यस्तो हुन्छ" भनेर गफ लाउँछन् । तिनले भनेको कुरा लेखेर राखेर पनि भनेको जस्तो भएन भने हुने केहि हैन । त्यसैले 'लेखेर राख्नु'को औचित्य छैन । तर, मलाई पनि भन्न मन लाग्छ कहिलेकाहिं "लेखेर राख, यो नेपाल सुध्रेर कहिलै रहरलाग्दो देश हुँदैन" । मसंग हजारौं उदाहरण छन् । मात्र एउटा : मैले काठमाडौँका सडकमा बत्ती नभएका ठाउँका जेब्रा क्रसिङ्गमा मलिन अनुहार लगाएर उभिंदा कुनै मोटर वा 'युवापुस्ता'का मोटरसाइकल चलाउनेले आफ्नो सवारीसाधन रोकेर 'बाटो काट' भनेको भेटेको छैन, अहिलेसम्म । यसो गरेको नजानेर हैन, गर्न मन नलागेर ।

सोमत सोमालियाको जस्तो भएपछि देश चाहिं स्विट्जर्ल्याण्डजस्तो हुने कुरा पनि भएन ।

मेरो पनि एउटा रहर छ । कुनै दिन एउटा गतिलो किताप लेख्ने । अलबेर कामुको दि आउटसाइडरजस्तै घच्चीको किताप लेख्ने । थाहा छ यसका लागि समय लाग्छ । कुनैदिन जागिर छोड्छु । अनि लेख्न थाल्छु । :-))